53آيةاللّٰه خامنه‌اى (دام ظله) طواف بيرون از مقام را تاآنجا كه صدق عرفى طواف داشته باشد جايز مى‌دانند. ¹

از آنچه ذكر شد، در مجموع، اقوال به شش نظر مختلف كه برخى اندك تفاوتى با يكديگر دارند، مى‌رسيم:

1 - طواف خارج از مقام، جايز نيست (قول اكثر فقها) .

2 - طواف در خارج از مقام، مكروه است و با ضرورت، كراهت آن برداشته مى‌شود (اين نظر را مى‌توان قول صدوق در فقيه دانست و مفاد روايت حلبى) .

3 - طواف خارج از مقام، حرام است و با اضطرار، حرمت آن از بين مى‌رود. (قول ابن جنيد) .

4 - طواف خارج از مقام، اشكال ندارد (آيةاللّٰه خويى و برخى شاگردان ايشان) .

5 - طواف خارج از مقام، اشكال ندارد، در صورتى كه صفوف طائفان بيرون از مقام، به يكديگر اتصال داشته باشد.

6 - طواف در هر جايى كه صدق عرفى داشته باشد صحيح است (آيةاللّٰه خامنه‌اى) .

از معتمد آيةاللّٰه خويى استفاده مى‌شود كه ايشان نيز صدق عرفى را مطرح كرده و طبق آن فتوا داده‌اند. بنابراين، اقوال به پنج قول مى‌رسد. ²با نقل ادلّۀ قول اوّل و نقد آن، ديگر اقوال مورد توجه قرار خواهد گرفت و مقتضاى ادلّه بيان خواهد شد. بنابراين، مهم، گذر از قول اوّل است كه ديگر اقوال را مطرح مى‌سازد.

ادله قول اوّل (عدم تجاوز از مقام ابراهيم)

براى قول اوّل كه تعيين مطاف در فاصله بين مقام و بيت است، چهار دليل ذكر كرده‌اند كه به نقل و بررسى آنها مى‌پردازيم.

1 - مهمترين دليل اين قول، روايت مضمره محمد بن مسلم است. اين روايت را كلينى در كافى و شيخ در تهذيب نقل كرده‌اند. روايت، چنين است:

محمد بن يعقوب كلينى عن محمد بن يحيى و غيره عن محمد بن احمد عن محمد بن عيسى عن ياسين الضرير عن حريز بن عبداللّٰه عن محمد بن مسلم قال: سألته عن حدّ الطواف بالبيت الذى من خرج منه لم‌يكن طائفاً بالبيت قال: كان الناس على عهد رسول‌اللّٰه صلى الله عليه و آله يطوفون بالبيت والمقام وأنتم اليوم تطوفون ما بين