61عوامل طبيعى شامل عوامل جغرافيايى و زيستى بود؛ همان چيزى كه مدينه را از لحاظ شكل جغرافيايى تقريباً به صورت مستطيل در آورده و از اين جهت متمايز با ديگر شهرها مى‌كرد. 1نكته قابل توجه آن كه، با توجه به صلاحيت انتخاب مركز مستطيل مزبور براى سكونت مهاجرين، شرايط جغرافيايى و زيستى نقش بزرگى در ايجاد توازن و اعتدال اقتصادى داشته است، به طورى كه تساوى اضلاع شكل مزبور از مركز، بدون شك به ايجاد يك توسعه قابل انتظار در تنظيم محلات قبايل مختلف در مدينه كمك مى‌كند، همانگونه كه كار توسعه در خارج از مدينه را در سمت شمال و غرب، همچون وادى عقيق به صورت كارى سودمند از حيث اجتماعى و اقتصادى در مى‌آورد. اين انتخاب، فشار مشكل سكونت مهاجرين را در انتخاب هر محله بر محلات انصار كاهش مى‌داد، همانطور كه بر رشد عمرانى و زراعى مدينه مى‌افزود 2چرا كه سبب آبادى زمينهاى بايرى مى‌شد كه قابليت و استعداد زراعت داشت. 3.
اين را نيز بايد بر گفته‌هاى پيش افزود كه بخشهاى مركزى مدينه جمعيت كمترى را در خود جاى داده بود و قابليت جذب ساكنان جديد را داشت و اين به دليل وجود زمينهاى فراوان‌تر در محلات انصار در مقايسه با ديگران بود. 4بر پايۀ آنچه گذشت، محل مسجد جامع، كه همان مسجد نبوى است، به طور تقريبى در مركز مدينه يا به تعبير رايج، در «باطن» مدينه 5و به عبارت ديگر در «وسط» مدينه 6انتخاب شد تا مسلمانان بدون زحمت و رنج بتوانند با رسول خدا - ص - در ارتباط باشند، آن گونه كه مسجد نقطه آغازين محلۀ مهاجرين و انصار شد كه از هر سو بر آن حلقه زده بودند. 7عدوى دلايل انتخاب مدينه را براى اقامت مهاجرين به اختصار در اين سخن خود آورده است كه محله بنى نجار وسطترين محلات انصار و بهترين آنها بود. 83 - تطور در ساختار مدينه
مسجد النبى نخستين بنايى بود كه در ساختار جديد، در مركز شهر مدينه بنا گرديد و اين بعد از ورود رسول خدا - ص - از قبا به مدينه بود. 9اين مسجد در شكل نخستش نقطۀ آغازى شد براى توسعه‌هاى بعدى، از زمان حضرت رسول - ص - تا زمان ما؛ 10