35
يا رب چه خجسته است ملاقات جمالت
آن لحظه كه چون بدر برين صدر برآيى 1
محى الدّين عربى مى‌گويد:
«اگر مردم به طواف خانۀ ظاهرى طواف مى‌كنند، خواطر الهى نيز به اطراف قلب عارف طواف مى‌كنند.» 2در مقايسۀ دو بيت «ظاهرى» و «باطنى» گفته مى‌شود: بيت باطنى (دل) وسيعتر از بيت ظاهرى است؛ زيرا اين خانه وسعت گنجايش حضرت ربوبى را ندارد اما دل انسان وارسته دارد. اين مطلب با توجّه به آيه‌اى از قرآن كريم و روايات موجود در اين زمينه بيان شده است. قرآن كريم مى‌فرمايد:
«وَاعْلَمُوا انَّ اللّٰهَ يَحُولُ بَينَ المَرءِ وَقَلْبِه» ؛ 3«بدانيد كه خدا بين انسان و قلبش در آمد و شد است.»
در روايتى نيز آمده است: «لا يَسَعُني اَرْضِي وَلاٰ سَمٰائي و لَكِنْ يَسَعُني قَلْبُ عَبْدِي المُؤمِن.» ؛ 4«زمين و آسمانم گنجايش مرا ندارند ولى قلب بندۀ مؤمن من دارد.»
محى الدّين در اين خصوص كلامى از «بايزيد» آورده، سپس نظر خود را چنين بيان مى‌كند:
«ابو يزيد در مقام قلب مى‌گويد: اگر عرش الهى و هر آنچه در آن است صد هزار هزار (صد ميليون) بار در زاويه‌اى از زواياى قلب عارف قرار گيرد، عارف آن را احساس نخواهد كرد.
اين وسعت قلب ابو يزيد در عالم اجسام است بلكه من مى‌گويم: اگر آنچه كه وجودش بى نهايت است به همراه آنچه كه به وجود آورندۀ اين وجود لانهايى است، به قلب عارف عرضه شود و در زاويه‌اى از زواياى قلب‌وى قرار گيرد باز او احساس نخواهد كرد. 5و 6اين مطلب بيان مضمون روايت ديگرى است كه مى‌گويد: «قَلْبُ المُؤمِن عَرشُ الرَّحمٰن» ؛ 7«قلب مؤمن عرش خداوند رحمان است.»
محى الدّين عربى مى‌گويد: چون حج معناى قصد است و حاجى در همۀ اعمال خود قصد تقرّب به خدا را دارد، پس حج در واقع تكرار مدام قصد حاجى در ايّام حج است قلب مؤمن هم كه متذكّر اسماء الهى مى‌شود و آنها را در خود حاضر مى‌سازد و در آن حال مخصوص، اسمهاى الهى را تكرار مى‌كند، اين اسمها قلب را طواف مى‌كنند. همانگونه كه جن و انس و ملك خانۀ كعبه را طواف مى‌كنند. اسمهاى الهى نيز خانۀ دل را كه خانۀ خداست طواف مى‌كنند. 8