11مى‌كنند و سعى صفا و مروه و طواف نساء، و آنگاه حج پايان مى‌يابد و حاجى به شهر و ديار خويش بازمى‌گردد.
آيا حج كه عبادت عمر است و گاهى در طول زندگى انسان، تنها يكبار توفيق تشرف حاصل مى‌گردد و قبل از آن نيز بارها با خواندن اين دعا: «اللهم ارزقني حج بيتك الحرام في عامي هذا و فى كلّ عام» به خدا التماس مى‌كند تا حج نصيب او شود براى همين اعمال ظاهرى است؟ ! آيا خداوند چنين اراده كرده است تا مسلمانان گرداگرد سنگهايى بگردند و بدون هيچگونه تغييرى به موطن خود بازگردند؟ ! نه، هرگز چنين نيست، تمامى اين رفتارها و اعمال، جنبۀ سمبليك داشته، راز و رمزهاى فراوانى را در خود نهفته دارد. پيشوايان معصوم براى پيشگيرى از اينگونه تصوّرها و انديشه‌هاى ناصحيح، مطالب مهم و ارزشمندى بيان داشته، معارف و اسرار درياوار هر يك را بر شمرده‌اند.
هر كس بدون توجه به اسرار و معارف اين عبادت بزرگ، به اعمال و رفتار حاجيان بنگرد شايد ابتدا چنين تصوّرى در ذهنش جلوه كند كه: اين همه زحمت و رنج و تلاش و صرف هزينه براى چه؟ و اين كارها و رفتارها چه معنا و مفهومى دارد؟
ابن ابى‌العوجاء كه از مشركان سرسخت و گستاخ دوران زندگى امام صادق - ع - است با قيافه‌اى روشنفكرانه به آن حضرت مى‌گويد: 1«إلى كم تدوسون هذا البيدر؟ وتلوذونَ بهذا الحجر وتعبدون هذا البيت المرفوع بالطّوب والمدر؟ وتهرولون حوله هرولة البعير اذا نفر؟ من فكّر فى هذا وقدّر، عَلِمَ انّه فعل غير حكيم ولا ذى نظر، فقل فإنّك رأس هذا الأمر وسنامه وأبوك أُسّه ونظامه.» 2«تا به كى اين خرمن را مى‌كوبيد و به اين سنگ پناه مى‌آوريد، واين خانۀ از سنگ و گِل برافراشته شده را مى‌پرستيد، و چونان شتران رم كرده، گرداگرد آن هروله 3مى‌كنيد، هر كس در اين [ رفتارها ] انديشه كرده، تأمّل كند مى‌داند كه اينها، كار انسان حكيم و صاحب نظر نيست!»
سپس خطاب به امام صادق - ع - مى‌گويد:
«شما كه در صدر و نوك پيكان اين امر قرار داريد و پدرت نيز پايه‌گذار و شكل دهندۀ آن بوده است، پاسخ اين سخن را بازگوى.»
امام - ع - لب به سخن گشوده، به گوشه‌اى از اسرار اشارتى مى‌كند و مى‌فرمايد:
«هذا بيت استعبد اللّٰه به خلقَهُ ليختبر طاعتهم فى اتيانه، فحثّهم على تعظيمه