7

الف) تبيين مبانى علمى وجوب خمس

مباحث مربوط به تبيين مبانى را مى توان به سه قسم تقسيم كرد:

1. ادلۀ دال بر وجوب خمس در مطلقِ درآمد.

2. موضوع وجوب خمس (فاضل مئونه) .

3. استثناى مئونه از فاضل مئونه

بحث اول: ادلۀ وجوب خمس

اصلِ وجوب خمس، مورد اتفاق فقهاى شيعه است؛ از اين رو، به اختصار اشاره مى شود:

1. كتاب؛ آيۀ خمس: (وَ اِعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي اَلْقُرْبىٰ وَ اَلْيَتٰامىٰ وَ اَلْمَسٰاكِينِ وَ اِبْنِ اَلسَّبِيلِ) ؛ «و بدانيد آنچه را به غنيمت مى گيريد، يك پنجمش، از آنِ خدا و پيامبر و خويشاوندان او، و يتيمان وتهى دستان و در راه ماندگان (از خاندان پيامبر) است. . .» ¹

برخى در دلالت آيه بر وجوب خمس اشكال گرفته، گفته ا ند: غنيمت به معناى غنايم جنگى است و ارباح مكاسب را شامل نمى شود تا چه رسد به مطلقِ فايده!

در پاسخ اين اشكال بايد گفت: مفهوم مادۀ «غنم» و «غنيمت» دست‌يابى به چيزى، در جنگ يا غير جنگ است؛ چنانكه خليل فراهيدى مى‌نويسد: «و الغُنْم: الفَوْز بالشيء من غير مشقّة» . ²و صاحب قاموس مى‌نويسد: «الغنم بالضم و المغنم و الغنيمة في اللغة: ما يصيبه الإنسان و يناله و يظفر به من غير مشقّة» . ³

بنابراين، «غَنِمْتُمْ» در آيه، به معناى «ربحتم» است. پس طبق دلالت آيه، هرگونه سود و ربحى خمس دارد. مؤيد اين مطلب، كلمۀ «شَيْءٍ» است كه نكره است، پس شامل هر چيزى، از جمله غنائم جنگى مى شود.

اشكال ديگر: آيه در خصوص غنايم جنگى نازل شده است.

پاسخ: درست است كه شأن نزول آيه در مورد غنايم جنگى است، اما هرگز شأن نزول مخصّص نيست و نمى شود آيه را به موارد غنايم جنگى محدود كرد. پس اگر كسى اشكال كند كه «شأن نزول آيه جنگ است» چنين اشكالى ناتمام است؛ زيرا همان گونه كه اشاره شد، هيچگاه مورد مخصص نيست.

در تأييد اين سخن كه «مورد مخصص نيست» ، بايد گفت: بسيارى از عالمان اهل‌سنت؛ از جمله قرطبى ⁴تصريح كرده اند كه آيه شامل ارباح مكاسب و فوايد نيز مى شود ولى به جهت اجماع، اختصاص