25نيافته‌ايم. البته گفتنى است كه ناسخ و منسوخ داريم ولى اين مسأله اجماعى است كه جعل حكم و نسخ حكم به دست خود شارع است.
ثالثا: مخالفتِ حتى همۀ مؤمنين هيچ اشكالى ندارد؛ چون در روايات نسبت به ترك اين حكم به‌خاطر ضرورت؛ مانند گرما و سرما و مريضى و غيره هيچ مانعى وجود ندارد و حرام نيست و فقط مستلزم كفاره است.
ج: نداشتن قدرت بر ترك استظلال:
اگر زمانى پيش آيد كه اشخاص مُحرم قدرت بر ترك استظلال نداشته باشند؛ مثلاً حكومت عربستان حركت اتومبيل‌هاى بدون سقف را ممنوع كند نه به جهت دينى كه تقيه شود بلكه فقط به‌خاطر قانون كشورشان يا مسائل ديگر، و بالاخره هيچ راهى براى ترك استظلال موجود نباشد، در چنين حالتى، به‌خاطر عدم قدرت، حرمت استظلال به فعليت نمى‌رسد و در نتيجۀ حكم برداشته مى‌شود و ديگر شب و روز ندارد و لذا كفاره هم ندارد؛ چون به طور عموم در هر تكليفى فرض قدرت عمومى لحاظ شده است.
جواب:
اين نظريه از نظر مبنايى درست است ولى از نظر وقوع، مشكل دارد و هنوز چنين زمانى واقع نشده است و اگر همۀ فقهاى شيعه از عربستان بخواهند كه اتومبيل‌هاى بدون سقف براى شيعيان محرم قرار بدهند و اين اتومبيل‌ها با سرعت كمترى حركت كنند، ظاهراً هيچ مشكلى در كار نيست و فرض اين مسأله جايى است كه واقعاً هيچ راهى براى ترك استظلال نداشته باشند، در حالى كه راه‌هاى ديگر وجود دارد، لذا مخالفين فرضيه به اين راه استناد نكرده‌اند، با توجه به اين‌كه بسيار سهل الوصول است.
خلاصه و نتيجه گيرى:
از دلايل مطرح شده، عموم حكم استظلال به وضوح ثابت شد و شكى نداريم كه حرمت استظلال شامل شب و روز مى‌شود و اگر در تخصيص حكم شك شد و دليلى اقامه نگرديد، رجوع به اصالۀ العموم مى‌شود، 1و ادلۀ مخالفين بررسى گرديد و بيانى كه بتوان بر صدق نكردن استظلال در شب به آن تكيه كرد يافت نشد و لذا به اين ترتيب بايد حكم كرد كه استظلال همانطور كه در روز براى مردها حرام است در شب نيز حرام است و بايد اجتناب شود.