19
حجر اسماعيل وجايگاه آن در مباحث فقهى
چكيده
حجراسماعيل، موضوع چند مسألۀ فقهى قرارگرفته است؛ مانند «داخل طواف قرار گرفتن» ، «دست كشيدن روى ديوارحجر هنگام طواف» و «فاصلۀ مطاف ازديوارحجر» . در چرايى و دلايل مسائل فوق، ميان فقها اختلاف است. حجر، هم موضوع قرارگرفته و هم مورداستدلال و استناد برخى فقيهان بوده است. چون مسأله به ماهيت حجر باز مى گردد، اين مقاله مى‌كوشد ضمن تبيين چيستى حجراسماعيل، نقش وجايگاه آن در تأثيرگذارى بر مبانى و دلايل مسائل فقهى روشن سازد.
كليدواژها: حجراسماعيل، طواف، هاجر، اسماعيل وكعبه
مقدمه
در اين‌كه حجر اسماعيل چيست؟ آيا جزو كعبه است يا خارج آن؟ از ديرباز ميان فقيهان اختلاف بوده وطبعاً بر مبانى فقهى آنان تأثيرگذاشته وگاه به عنوان دليل مسأله مورد عنايت قرارگرفته است.
مانند: بطلان طواف از داخل حجر اسماعيل، دست كشيدن برديوار يا دست گذاشتن روى ديوار حجر اسماعيل، وفاصلۀ حدّ مطاف از طرف حِجر اسماعيل، طبق فتواى فقهاى گذشته كه قائل به تحديد مطاف به فاصله 5/26 ذراع هستند.
در اينجا اين پرسش به ذهن مى آيدكه جايگاه حجر اسماعيل در مسائل مربوط به طواف ومسائل فقهى چه مقداراست؟
و اين باز مى‌گردد به چيستى حجراسماعيل و قرارگرفتن آن در حيطۀ دلايل مسائل فوق، لذاكوشيده‌ايم با دلايل نقلى، چيستى حجر اسماعيل را تبيين و مسائل فقهى مربوط به آن را بيان كنيم:
حجر اسماعيل چيست و آيا جزو كعبه است يا خارج آن؟
حجر اسماعيل ميان دو ركن شامى و عراقى است. ديوارى كوتاه و قوسى شكل به ارتفاع 30/1 سانتى‌متر و پهناى نيم متر دارد. بالاى آن، سه لامپ نورانى با فاصله از هم قرارد قرارداده‌اند. داخل حجر، محل دفن حضرت هاجر، حضرت اسماعيل و تعدادى از پيامبران است.1
در اين‌كه آيا حجر اسماعيل جزو كعبه است؟ دو نظريه وجود دارد:
الف: حِجر اسماعيل - تمام يا قسمتى از آن - جزو كعبه بوده كه از آن جدا شده است. اين قول منتسب به اهل سنت و علاّمۀ حلّى است و شهيد اوّل نيز با ترديد به مسأله نگريسته است.
ب: حجر اسماعيل - نه تمامش و نه قسمتى ازآن - جزو بيت نيست. اين نظريه منتسب به مشهور فقهاى اماميه است.
پيروان نظري اول
* الف: علامۀ حلّى، از ميان علماى شيعه، تنها فقيهى است كه اين نظريه را داده و شهيد اوّل در دروس با ترديد از آن گذركرده است.
شهيد اول با نسبت دادن مسأله به قول مشهور مى‌نويسد: «سواء قلنا بأنّه من البيت كما هو المشهور أو لا. . .» ؛ «حجر بايد داخل طواف باشد، چه معتقد باشيم كه آن جزو بيت است همانگونه كه مشهور است، يا بر اين باور نباشيم.»1
شهيد اوّل، جزو كعبه بودن حِجر را به مشهور نسبت مى‌دهد، در حالى كه مشهور فقهاى شيعه گفته‌اند حجر اسماعيل جزو بيت نيست.
علاّمه در كتاب «منتهى المطلب» (ج2، ص691) و تذكرۀ الفقاء، با استناد به قول اهل‌سنّت و دلايل آنان مى‌نويسد: بنابر قولى از شافعى، حجر جزو بيت نبوده و از خارج آن است و طبق قول ديگرى از وى، حجر اسماعيل به اندازۀ شش ذراع جزو كعبه است. از عايشه نقل شده كه گفت: «نذر كردم دو ركعت نماز در داخل كعبه بخوانم، پيامبر (ص) فرمود: در