14نتيجۀ اعمال حج مى‌كند؛ «هنگامى‌كه مناسك حج را انجام داديد، ذكر خدا بگوييد؛ همانند يادآورى از پدرانتان بلكه شديدتر و بيشتر.» ¹يعنى بعد از اعمال حج و پيمودن منازل آن، بايد چنان حالت ذكرى به زائر خانۀ خدا دست دهد كه غير خدا را فراموش كند، دست كم مانند شور و سوزى كه در افتخار و مباهات به پدران خود، در جاهليت داشتند، بلكه «أَشَدُّ ذِكْراً» ؛ روشن است كه «أَشَدُّ ذِكْراً» كارى به كمّيت ذكر ندارد، بلكه مربوط به توجه قلبى است. چه بسا كه ذكر قلبىِ با سوز و گداز، به مراتب بهتر و برتر از گفتن يك عمر ذكر لفظى است. پس سرانجام حاجى مى‌تواند با توجه قلبى به خدا برسد؛ چنانكه نبى گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در اين باره فرمود:

«هدف از وجوب نماز و حج و طواف و مناسك به پا داشتن ذكر اللّٰه در قلب و جان انسان است و الاّ آن نماز و حج چه ارزشى خواهد داشت؟ !» ²از اين رو، خداوند متعال در توصيف مؤمنان فرمود: «مؤمنان كسانى هستند كه هر وقت نام خدا برده شود، دل‌هايشان ترسان گردد.» ³پس يكى از مناسب‌ترين مكان‌ها براى تحقّق ذكر قلبى، مراسم با شكوه حج است و شاهد آن اين است كه در چندين آيه متذكّر همين مسأله در ايام حج شده است. ⁴قرآن كريم آنجا كه در صدد بيان اهداف حج است؛ «ذكر» را يكى از آن‌ها مى‌شمارد؛ . . . وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ. . . و هنگامى كه برنامۀ «هَدى» را در موارد متعدد بيان مى‌كند، تذكر مى‌دهد كه هدف از نحر و ذَبح «ذكر اللّٰه» و «تقرّب الى اللّٰه» است.

از ميان آيات گذشته، آيۀ 34 از سورۀ حج قابل توجه بيشتر است؛ زيرا:

1. علّت تشريع عبادات، براى هر امتى، يك چيز قرار داده شد و آن «ذكراللّٰه» است تا به اين نكته توجه دهد كه مقصود اصلى مناسك، ذكر خدا است؛ چنانكه بعضى از مفسران گفته‌اند: «از اين‌كه در اين آيۀ مبارك، تشريع نُسك را فقط به ذكر الهى تعليل آورده، فهميده مى‌شود كه مهمترين هدف از تشريع عبادت، ذكر الهى است.» ⁵فَإِلٰهُكُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ * الَّذِينَ إِذٰا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصّٰابِرِينَ عَلىٰ مٰا أَصٰابَهُمْ وَ الْمُقِيمِي الصَّلاٰةِ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ يُنْفِقُونَ .

2. از دنبالۀ آيۀ: فَإِلٰهُكُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا. . . استفاده مى‌شود كه چون معبود شما يكى است، پس بايد تنها خاضع و تسليم او باشيد و ذكر او را بگوييد و توجه به غير نداشته باشيد.

3. از تعقيب‌آيۀ پيشگفته‌تاآيۀ: وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ. . . الَّذِينَ‌إِذٰا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ. . . ⁶