82 7 - شاذروان

زمانى كه در بازسازى‌هاى كعبه، ابعاد خانه قدرى كوچكتر از بناى ابراهيمى بنا شد؛ براى حفظ ابعاد اصلى، فضاى عقب‌نشينى شده را با ساخت سكويى كم ارتفاع، علامت‌گذارى كردند كه «شاذَروان» ناميده شد و چون ملاك در طواف، حدّ اصلى كعبه است؛ فقها براى حصول شرط خروج طواف‌گزار از كعبه، طواف بر روى شاذروان را صحيح نمى‌دانند. ¹ازرقى سنگ‌هاى به كار رفته در بناى شاذروان را 68 عدد مى‌داند و اركان را به همان نام‌هاى:

اسود، شامى، غربى و يمانى مى‌خواند:

«و عدد حجارة الشاذروان الَّتي حول الكعبة، ثمانية و ستون حجراً في ثلاثة وجوه من ذلك من حدّ الركن الغربي إلى الركن اليماني خمسة و عشرون حجراً؛ منها حجر طوله ثلاثة أذرع و نصف و هو عتبة الباب الَّذي سد في ظهر الكعبة و بينه و بين الركن اليماني أربعة أذرع و في الركن اليماني حجر مدور و بين الركن اليماني و الركن الأسود تسعة عشر حجراً و من حدّ الشاذروان إلى الركن فيه الحجر الأسود ثلاثة أذرع و اثنا عشر إصبعاً ليس فيه شاذروان، و من حدّ الركن الشامي إلى الركن الَّذي فيه الحجر الأسود ثلاثة و عشرون حجراً و من حدّ الشاذروان الَّذي يلي الملتزم إلى الرّكن الَّذي فيه الحجر الأسود ذراعان ليس فيهما شاذروان و هو الملتزم» . ²8 - قبلۀ پيامبر صلى الله عليه و آله

ابن جماعه فصلى را به گزارش دقيق اندازه‌گيرى ابعاد كعبه اختصاص داده و اركان را به ترتيب اسود، شامى، غربى و يمانى مى‌خواند و براى نخستين بار در كتب تاريخ مكه نقل مى‌كند كه گاهى ركن شامى عراقى نيز خوانده مى‌شود.

اهتمام مسلمانان به حفظ آثار حيات پر بركت پيامبر صلى الله عليه و آله، آنان را واداشته است حتى جهتى را كه پيامبر صلى الله عليه و آله رو به كعبه مى‌ايستاد و نماز مى‌گزارد، در كتب تاريخ گزارش كنند و چون نماز خواندن به آن سو را واجد فضيلت دانسته‌اند، در نقل سمت قبلۀ پيامبر صلى الله عليه و آله دقت بيشترى كرده‌اند. اقوال گوناگون قبله‌گاه پيامبر صلى الله عليه و آله را در ادامۀ نوشتار، به مناسبتى ديگر، به تفصيل بيان مى‌كنيم ولى در بحث فعلى، ازرقى قبلة النبى صلى الله عليه و آله را حدّ فاصل ميان ناودان كعبه و ركن شامى مى‌داند. چون ناودان در حجر اسماعيل قرار دارد، ركن شامى يكى از دو ركن ابتدا يا انتهاى حجر خواهد بود؛ ازاين رو، با قيد «يلى المقام» مصداق ركن شامى را به ركن آغازين حجر محدود مى‌سازد:

«حدثنا أبو الوليد قال: حدّثني جدّي حدّثنا سفيان عن ابن ابي نجيح قال: قال عبد اللّٰه بن عمرو بن العاص: البيت كلّه قبلة و قبلته وجهه، فإن أخطأك وجهه فقبلة النبي صلى الله عليه و آله، و قبلة النّبي صلى الله عليه و آله ما بين الميزاب إلى الركن الشامي الَّذي يلي المقام» . ³9 - جايگاه مقام ابراهيم عليه السلام

ترديدى نيست كه قرار گرفتن مقام ابراهيم در جايگاه كنونى، به دست خليفۀ دوم انجام گرفته است و پيش از آن، مقام در جهت جايگاه فعلى، چسبيده به خانۀ خدا بوده است:

«فاحتمل المقام من موضعه هذا فذهب به حتى وجد بأسفل مكّة فأتى به فربط إلى أستار الكعبة في وجهها» . ⁴ازرقى از جدش نقل مى‌كند كه هرگاه شمارش را از حجر اسماعيل عليه السلام آغاز كنيم، سنگ هفتم يا نهم از سنگ‌هاى شاذروان، جايگاهى است كه مقام در مجاورت كعبه بوده است؛ چنانكه گذشت، آن محل در جنب ديوارى بوده كه از ركن اسود آغاز و به حجر اسماعيل عليه السلام پايان مى‌يابد. ازرقى در اين نقل، در و ركن آغازين حجر را شامى خوانده، در تعيين مصداق ركن شامى ابراز نظر قطعى مى‌كند:

«قال أبو الوليد، قال لي جدي بعد ما جصّص شاذروان الكعبة بالجصّ و المرمر و انّما جصّص حديثاً من الدهر، فقال لي و أنا معه في الطواف أعدد من باب الحجر الشامي من حجارة شاذروان الكعبة فإذا بلغت الحجر السابع فإن كان