36ندادند؛ زيرا آنها را مُحرم دانستند.» ¹2. در سال 1260 نيز چنين اختلافى پيش آمده است. محمد ولى ميرزا در سفرنامۀ حج خود، در اين باره مى‌نويسد:

«به جهت اينكه پيش پاشاى شام به شهادت دو عرب بدوى ثابت شد كه ماه از چهارشنبه است و حكم كرد كه پنج شنبه نهم است، به خلاف قاضى و شريف كه عرفه را جمعه مى‌دانند؛ ما هم از ترس آمديم به منا و شب را در آنجا نماز كرديم. بعد از سعى و دوندگىِ بسيار، پانصد غازى به شريف وعده كرديم كه مرخّص كرد كه شب جمعه و روز جمعه را در عرفات بمانيم. جمعيت گذاشته مانديم. پانصد غازى به هزار زحمت مردم دادند.» ²3. اعتماد السلطنه در ماه شعبان 1263 همراه با عده‌اى از بغداد براى تشرف به حج حركت كرده و در آخر ماه رمضان همان سال كه در حمص سوريه بوده، اختلاف در ثبوت هلال آغاز شده است:

«روز جمعه، بيست و هشتم ماه رمضان بود. حضرات حاجّ بيت‌اللّٰه در شهر حمص توقف داشتند. يك دفعه قريب به ظهر صداى توپ بلند شد. . .

گفتند: عيد فطر شد. . . براى مفتى شام ثابت شده. . . عيد كرده‌اند. نشان به آن نشان، شب شنبه ابداً ماه پيدا نشد. شب يكشنبه، بعد از دو روز از عيد حضرات. . . آدمهاى بسيار چشم پر نور را، شكل هلال رؤيت شد.» ³از سخنان بعدىِ وى بر مى‌آيد كه حجّاجِ شيعه، به تشخيص خود در ثبوت هلال، وقوف در عرفات و ساير مناسك را انجام داده‌اند:

«حضرات حاجّ [ شيعه ] هشتم ذى‌حجه، با نهايت آرامى و فراغت در مكّه هستند. . . صبح هشتم بايد. . . دوباره به وضع اول، لباس احرام بپوشند. . . .

فرداى آن شب، سنّيها به مكّه رفتند، اگر هم رؤيت هلال ذى‌حجه بر شيعه و سنّى مشتبه نبود و مع‌ذلك به فتواى مفتى طائف، آنها عمل حج را يك روز پيش انداختند، «مِنْ جانب‌اللّٰه» بود؛ زيرا