21به‌قول زمخشرى: 1« كانّه قال: رِجالاً و رُكباناً»
«يأتين» ؛ ابن عربى در بحث از اين كلمۀ «يأتين» نوشته است: 2ضمير فعل مضارع «يأتين» به شتر برمى‌گردد، از باب كرامت آن حيوان؛ زيرا آن حيوان هم با صاحبش به حجّ آمده است. كرامت قائل شدن براى حيوانى در قرآن هست، همچون قول خدا وَالْعٰادِيٰاتِ ضَبْحاً 3از باب كرامت كه در خيل جهادكنندگان فعاليت كرده است. خدا به اسبانى كه نفسشان به شماره افتاده، سوگند ياد كرده است.
ابوالفتوح در ذيل بحث از آيۀ مزبور گفته است: 4جزم فعلِ «يأتوك رجالاً» بنابراين است كه در جواب فعل امرِ «اَذِّن» است.
«رجالاً» هم منصوب است؛ زيرا حال از فاعل است. رِجال جمع راجل است همچون:
قِيام و قائم و صِيام و صائم و صِحاب و صاحب.
«فجٍّ عَميق» ؛ عميق به‌معناى دورى در مسافت آمده است. همچون: «يَقْطَعْنَ بَعْدَ النازح العميق» ؛ «شتران، درازى راه بعيد دو را قطع كردند و بريدند و طى كردند.»
قرطبى، در تفسير خود، 5ضمن اين‌كه نقل كرده مخاطب فعل «اَذِّن» ممكن است ابراهيم عليه السلام باشد ولى خود ترجيح داده كه مخاطب شخص حضرت رسول صلى الله عليه و آله باشد؛ زيرا قرآن، بر پيامبر اكرم نازل شده و فعل هم مخاطب است و ابراهيم غايب.
دربارۀ «يأتوك رجالاً» گفته است: لازم بود گفته شود «يأتون الكعبة» ولى چون ندادهنده انسان است، لذا «يأتوك» گفته شده و در واقع بدين‌وسيله مقام ندادهنده را بالا برده است.
دربارۀ . . . يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ نوشته است:
جمله‌اى است كه سبب ضُمور 6را بيان مى‌كند؛ يعنى طول سفر در شتر اثر مى‌گذارد.
ضمير در فعل «يأتين» هم به «ابل» برمى‌گردد، به جهت كرامت شتر، كه با صاحبش به حجّ آمده است همچون « وَالعاديات ضبحاً » . 7پى‌نوشتها: