33«در عرفات، به خطا و لغزش اعتراف كن و نزد خدا با وحدانيت او تجديد عهد بنما.»
آفتاب روز عرفه غروب مى‌كند و ميعاد ديدار در آن سرزمين به پايان مى‌رسد و زائر رهسپار مشعر مى‌شود و در آنجا نيز ذكر خدا توصيۀ قرآن است: فاذكروا اللّٰه عند المشعر الحرام 1و اگر به ديدۀ تحقيق بنگريم، كوه‌هاى مزدلفه ياد آور طور سيناست كه موسى از آنجا نداى اِنّي أَنَا رَبُّك 2شنيد و به امر حق موزه از پاى بيرون كرد كه در آن وادى مقدس وارد شود، و اينك زائر در مشعر است و به خدا تقرّب مى‌جويد تا به فرمودۀ امام صادق عليه السلام روح خود را به ملأ اعلا عروج دهد: «وَتَقَرّبْ اِلَيه بَمُزدَلَفَة وَ اصعَدْ بِرُوحِكَ الى المَلأ الأعلىٰ بِصُعودِكَ الى الجَبَلَ» و همزمان با اين شعور و شناخت، سلاح مبارزه با شيطان را براى صبح پيروزى فراهم مى‌آورد تا عيد خون را همزمان با رزم شياطين و قربانى اقامه كند و ابراهيمى شود و تولّى و تبرّى را به نمايش گذارد.
امام خمينى قدس سره در اين خصوص و راه رهايى آنها و با اشاره به تأثير آن شاعر در سرنوشت بندگان در بند كشيده شده خدا گويد: «و با حال شعور و عرفان به مشعر الحرام و عرفات رويد و در هر موقف به اطمينان قلب بر وعده‌هاى حق و حكومت مستضعفان بيفزاييد و با سكوت و سكون، تفكّر در آيات حق كنيد و به فكر نجات محرومان و مستضعفان از چنگال استكبار جهانى باشيد و راه‌هاى نجات را از حق در آن مواقف كريمه طلب كنيد.» 3آرى، راه رهايى انسان از سلطۀ جباران، همانا بندگى خالص خدا و رهيدن از هر نوع عبوديت شرك‌آميز است. آنها كه سر تسليم در برابر خالق فرود آورند و در راه او مجاهده كنند، خداوند راه رهايى را به آنان مى‌آموزد چنانكه فرمود: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللّٰهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ 4
فاش مى‌گويم و از گفتۀ خود دلشادم
توجه شود كه عرفان حج از منظر امام قدس سره عرفانِ انزواطلب، عزلت‌گزين و فردگرا و به دور از واقعيت‌هاى اجتماعى و سرنوشت خلق نيست؛ آنكه كه برخى عارفان تعليم مى‌دهند، بلكه عرفانى است كه در آن خدا و خلق، حبّ و بغض، تولّى و تبرى، نفس و اثبات مندرج در