26حج سفر از «خلق اِلى الحق» است؛ يعنى خلق را پشت سر افكندن و راهى كوى حق شدن، خانه، خانواده، مال و تجارت، عنوان و مقام و همۀ تعلّقات را رها كردن و حتى خود را فانى در معبود دانستن و قطع اميد كردن از آنچه غيرخدا است و چون ابراهيم بانى كعبه و داعى حج خليل‌وار از زن و فرزند و مال و جان گذشتن و چون اسماعيل تسليم امر حق شدن و چون هاجر در كوى انقطاع، آسيمه‌سر دويدن و برهنه‌پاى در سنگلاخ حيرت و انقطاع از اين سو به آن سوى رفتن و اشگبار و بى‌قرار به خدا التجا كردن، تا از زمزم عشق و جرعۀ فيض ربّانى سيراب گشتن و در دامن مهرِ دوست، جاى گرفتن.
حج، وفود و ورود به محضر خدا است - هرچند همۀ عالَم محضر خداست - امّا حج ميعاد و ميقاتى است براى عاشقان كويش و شيفتگان وصلش. امام على بن موسى‌الرضا عليهما السلام مى‌فرمايد:
«عِلَّةُ الْحَجّ الوِفٰادَة اِلَى اللّٰه تَعٰالى» . 1
حج، تنها مناسك نيست، بلكه سير و سلوك باطنى و طى منازل روحانى است، تا منزل قرب، و هريك از منازل و مشاهد، رازهاى عرفانى، معنوى، اخلاقى، تربيتى و ارشادى دارد و همين‌هاست كه به حج معنا و مفهوم مى‌بخشد و اگر حج از اين معانى و مفاهيم خالى شد، به قالبى بى‌روح مى‌ماند و بس و شايسته و بايسته است اين اسرار و رموز مورد توجه زائران قرارگيرد. هريك از مواقف و مشاعر، از ميقات گرفته تا حرم و كعبه و زمزم و حجر و مُستجار و صفا و مروه و مشعر و منا و عرفات و جمرات، با ريشه‌هاى تاريخى كه در سرزمين توحيد و موطن موحدان دارند، رازهاى نمادين و رمزهاى عميق عارفانه‌اى در درون جاى داده‌اند كه نبايد از ديد زائران پنهان بماند. و در روايات معصومين عليهم السلام به اين راز و رمزها كه منزل به منزل در سير و سلوك حج فراروى زائر گشوده است، اشاره شده تا زائران و سالكان كوى دوست در هريك از مناسك و مشاعر به اين راز و رمزها توجه كنند و غناى روحى تحصيل نمايند.
در اينجا به خلاصه‌اى از آنچه در روايت «مصباح الشريعه» منسوب به امام صادق عليه السلام آمده است مى‌پردازيم و همزمان به پاره‌اى از نكته‌هاى مطرح شده در سخنان امام راحل دربارۀ حج به تناسب مى‌نگريم.