41بدين ترتيب با سنگسار شيطان، حج پايان مى‌پذيرد. اى مسلمان! اى حاجى! تو از تمرين و آزمايش در حركت عبادى خويش، در صحنه‌هايى كه نمايانگر مبارزۀ بى‌امان در ميدان نبرد نست، فارغ گشته‌اى و اكنون براى طرد و رجم شيطان ايستاده‌اى، تا در جلوى خود تمام شياطين كفر، ستم و استكبار جهانى را با كمال قدرت بنگرى و از مراسم حج به صحنۀ كارزار بازگردى و در صحنۀ زندگى با كليۀ بتها، موضعگيريها، مكانهاى تفكر، مشكلات، شياطين، آغازها و پايانهايش، روبرو شوى و حركت و تلاش نمايى از حج با موفقيت خارج شوى، كه ديگر در پايان حج نخواهى بود، بلكه در پايان زندگى هستى و بايد در محضر پروردگار عالميان به‌پاخيزى.
آيا حج با پايان اعمالش پايان يافت؟ ! نه، حج تازه آغاز گشته است، تا در زندگى و در كليّۀ صحنه‌هاى پرشور جهان اسلام حاضر باشد و دين كاملاً براى خدا و زندگى تماماً در خدمت او قرار گيرد.
اين بود، سرگذشت انسانى كه از سنگر ايمان، توأم با شعور و مسؤوليت، خدا را پرستش مى‌كند و نه از روى احساس بى‌دردى و بى‌تعهّدى، كه دورى از حقيقت حج است.
حج در حقيقت خود سازى انسان مسلمانى است كه خدا را دوست دارد و در پرتو چنين محبّت مسؤولانه و خاشعانه در برابر او، انسانها و نيز زندگى را دوست دارد.
پى‌نوشتها: