35داديد، به جاى ياد از پدرانتان، بلكه از آن هم بيشتر، ذكر خدا گوييد (چون اعراب جاهلى پس از مراسم حج، مفاخر موهوم آبا و اجدادى خود را بر مى‌شمردند و به آنها مى‌باليدند) .

از آن جا كه هدف اصلى اسلام در انجام مراسم حج، اين است كه انسان‌ها را به ياد خدا اندازد و قلب‌ها را متوجه خدا كند، در اين آيه هم يك عادت نكوهيدۀ جاهلى را از ميان بر مى‌دارد و انسان‌سازى مى‌كند؛ زيرا عرب جاهلى براى حج خود، رسالتى قائل نبود و از انجام مراسم حج، هدف انسانى نداشت؛ پس از پايان مراسم حج به بازارهاى عُكاظ، مجنّة وَذِى‌المَجاز - كه تنها براى داد و ستد نبود - حضور مى‌يافت و در باب مفاخر آبا و اجداد خود، سخن مى‌گفت و به انساب خود مى‌باليد؛ ولى قرآن، اين عادت نكوهيدۀ آنان را، پس از پايان مراسم حج، نكوهش كرد و آنان را به ذكر خدا، متوجه ساخت و گفت: فَإذٰا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاْذكُروا اللّٰهَ. . . ؛ يعنى: چون مناسك حج را انجام داديد و از عبادات مربوط به حج فارغ شديد، ذكر خدا گوييد؛ زيرا ذكر خداست كه آدمى را، تعالى روح مى‌بخشد و نه ياد از پدران و اجداد كردن و به آنان باليدن.

در واقع، هدف اصلى، اين است كه ارزشها تغيير يابد و ارزش انسان، در داشتن تقوا و پيوند با خدا باشد، نه افتخار به آبا و اجداد.

ابن قُتَيبه (متوفّٰى به سال 276هجرى) ذيلِ بحث از آيۀ فَاْذكُروا اللّٰهَ كَذِكْرِكُمْ آبٰاءَكم. . . نوشته است ¹:

در جاهليّت پس از فراغ از مراسم حج، اعراب جاهلى، از پدران خود ياد مى‌كردند و كارهاى برجسته و نيك آنان را ذكر مى‌كردند؛ فَيَقُولُ اَحَدُهُم: «كٰانَ اَبٖى يَقْرى الضَيْفَ وَيَصِلُ الرَحَمَ وَيَفْعَلُ كَذٰا وَكَذٰا» .

زَجّاج (متوفّى به سال 311هجرى) نيز به موضوع توقّفِ عرب جاهلى پس از انجام مراسم و مناسك حج و برشمردن فضايل آبا و محاسن اجداد، اشاره كرده و افزوده است كه كلمۀ «اَشدّ» در جملۀ «اَو اشدّ ذِكراً» محلاً مجرور است؛ زيرا عطف است بر كلمۀ «ذكر» ماقبل؛ ولى چون غيرمنصرف است جرّ آن به فتحه مى‌باشد. ²ولى دكتر عبدالجليل عبده شَلَبى كه كتاب زَجّاج را تصحيح كرده و توضيحاتى بدان افزوده، (در پاورقى جلد يكم ص264) نوشته است: كلمۀ «اَشَدَّ» در محل مفعول