27هم وجود داشته باشد. در نتيجه منازعات و گله‌گزاريهاى معمول بين مردم، هيچگاه در اين مدت پيش نيامد. اين سفر مقدس براى همۀ ما كلاس بود؛ كلاسى كه درسِ فضيلت و اخلاق و انسانيت مى‌آموخت. افسوس كه خوش درخشيد ولى دولت مستعجل بود.
بامدادان پس از صرف صبحانه و اندكى معطلى، براى اين كه همسفران همه آماده شوند، پشت سر پرچمدار كه به نوبت عوض مى‌شود، به راه افتاديم.
دو كوچۀ خاكى و باريك بيشتر تا مسجدالنبى فاصله نبود.
به زودى متوجه شديم كه خانۀ ما بسيار نزديك به حرم است و اين خود توفيقى بزرگ بود و رييس كاروان آن را امتيازى بزرگ به حساب مى‌آورد و حق هم داشت.
هواى مدينه، اگرچه آذرماه بود، ولى در حد اعتدال و مايل به سردى بود.
مدينه در مشرق جده و شمال مكه قرار دارد. مدينه از شهرهاى قديمىِ حجاز است و گويا پس از خراب شدن بيت‌المقدس به دست بخت‌النصر، پادشاه بابل، در قرن ششم قبل از ميلاد و رفتن بسيارى از يهوديها بدانجا، رونق گرفته و به صورت شهر درآمده است.
در مدينه، بر خلاف مكه، باغها و نخلستانها و چمنزارها و مراتع زيادى ديده مى‌شود.
به همين جهت هواى آن از مكه سردتر است و در چمنزارهاى اطراف گله‌هاى گوسفند ديده مى‌شود كه به چرا مشغولند و در مدينه است كه قصابى گوشت گوسفندى مى‌توان ديد. و در آنجاست كه مى‌توان با جرأت از گوشت گوسفند استفاده كرد و يقين داشت كه گوسفندهاى مدينه برخلاف مكه كه گوسفندها بيشتر كاغذ و مقوا مى‌خورند، علف چريده‌اند!
ورود افراد غير مسلمان به اين دو شهر مقدس ممنوع است، گرچه كالاهاى آنها به فراوانى در اين دو شهر پيدا مى‌شود. عيسوى و يهودى درين شهر اگر در حكم كيميا نباشد به يقين ناياب است! شايد به همين منظور است كه پايتخت سياسى كشور حجاز را «رياض» قرار داده‌اند كه اگر براى بعضى منظورها غربيها وارد حجاز شوند در جده و رياض بمانند. شهر مقدس مدينه مانند مكه حرم است و در حريم آن نمى‌توان شكار كرد. حدّ حرم اين شهر مقدس دو كوه است كه در مشرق و مغرب قرار دارند. فرودگاهش را در چهارده كيلومترى شهر قرار داده‌اند كه اگر خلبان يا كاركنان هواپيما غير مسلمان باشند از حد حريم حرم قدم فراتر نگذارند.
* * *