45است، مى‌گويد:
گفتم برويد و درب حرم را باز كنيد تا من. . . 1شما را بدهم، رفت و. . . 2در را گشود، زوار هم الحق بى مروتى كردند و دست خود را بسته، نقيبى به كفشدار ندادند، چه رسد به كليددار! جناب حاج ميرزا آقا امام جمعۀ تبريز با همتِ بلند و نيت ارجمند، حاضر شده‌اند در تبريز محلى معين كنند كه هر ساله هزار تومان براى خدام اين حرم مطهر، عايد شود. 3
ابراهيم رفعت پاشا كه براى آخرين بار در سال 1325 ه. به عنوان «امير الحاج مصرى» به حج مشرف شده است، مى‌نويسد: مردم مدينه در روزهاى پنجشنبه به زيارت بقيع مى‌روند و بر روى قبرها دسته‌هاى گل و ريحان قرار مى‌دهند و هيچ شيعه داخل حرم اهل بيت نمى‌گردد مگر اين كه پنج قروش (به خدام) بپردازد، همانگونه كه به هيچ كس اجازۀ ورود به داخل كعبه و حجرۀ نبوى داده نمى‌شود، مگر يك ريال بدهد، تازه اين براى افراد عادى است و از افراد ثروتمند وجه بيشترى دريافت مى‌شود. 4
نويسند: مقايسۀ گفتار ابن نجار با گفتار سه نويسندۀ ياد شده، نشانگر دگرگونى و تحوّلى است كه در حرم بقيع، در طول چندين قرن، در اثر شرايط، به وجود آمده است؛ بطورى كه در دورانهاى گذشته، درب اين حرم مانند ساير حرمها در تمام روز، به روى زائران و علاقه‌مندان باز بوده ولى در قرن اخير كليددار و متولّيان آن، كسانى بودند كه جهت تأمين معاش و كسب درآمدِ بيشتر، محدوديّتهايى براى زائران قائل گرديده و از آنان سلب آزادى مى‌نمودند.
5 - تزئينات حرم بقيع:
حرم ائمۀ بقيع، همانند ساير حرمها، داراى ضريح، روپوش ضريح، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده كه در صفحات آينده ملاحظه خواهيد فرمود و نيازى به تكرار آن نيست.
6 - حرم بقيع صحن نداشته:
بر خلاف حرم ساير ائمه و بقعه و بارگاهِ بيشترِ امام زادگان كه علاوه بر ساختمان حرم و بقعه، داراى صحن و حياط وگاهى داراى صحنهاى متعدد و وسيع مى‌باشند. حرم مطهر بقيع، داراى صحن و سرا نبوده است. شاهد بر اين مطلب، اين است كه نه تنها در گفتار هيچ يك از مورّخان و جهانگردان به وجودِ صحن و سرايى براى اين حرمِ شريف، تصريح و يا اشاره‌اى نگرديده، بلكه در كلمات بعضى از آنان نبودن صحن و سرا در حرم بقيع بوضوح ذكر شده است؛ از جمله در سفر نامۀ سيف الدوله كه در سال 1279 ه. سفر حج نموده، چنين آمده است: و اما بقيع در خارج قلعۀ مدينه به طرف شرق واقع است، مدفن ائمّۀ بقيع، بقعه‌اى دارد بدون صحن. 5
و نايب الصدر شيرازى مى‌گويد: چنانكه جناب اجلّ اكرم، وزير اعظم، امين‌السلطان - ادام الله اقباله - در چند سال قبل، بناى ساختمان صحن براى بقعۀ متبرّكۀ حضرت مجتبى - سلام الله عليه - داشتند وكلا 6صلاح ندانستند و عذرهاى بدتر از گناه آوردند.
و همو مى‌گويد: خداوند توفيق دهد كسانى را كه سعى نمايند صحن بسازند. 7
و اين بود قسمت دوم اين بحث و نكاتى در خصوصيات حرم شريف بقيع.