40
نقش على بن ابى طالب (ع) در غزوه ها و سريه ها
صفحات درخشان فراوانى از تاريخ اسلام، به زندگى اصحاب پيامبر خدا9 اختصاص يافته است؛ از جملۀ آن‌ها، على بن ابى‌طالب، پسر عموى آن حضرت است كه از زمان پذيرش اسلام، بخش وسيعى از تاريخ اسلام در بارۀ اوست. اين بخش، در كتاب‌هاى سيره، غزوات، تاريخ، حديث و بسيارى از پژوهش‌هاى جديدِ مربوط به خلفا، با تكيه بر پيشامدها و رخدادهاى دوران خلافت امام على7 به‌ويژه حوادث فتنه‌انگيز آن دوره، گردآورى شده است.
هدفم از اين پژوهش، كه يك بررسى تحليلى است، مطالعۀ بُعدى از ابعاد وسيع امام على7 در عصر (ص) است؛ حوادثى كه مربوط به ايشان در غزوات و سريه‌هاى (ص) مى‌باشد.
شيوه‌اى كه در اين پژوهش داشته‌ام، عبارت است از:
1. گردآورى روايات مختلفِ مربوط به يك حادثه از منابع سيره و حديث و غيره.
2. تلاش براى جمع ميان روايات گوناگون مربوط به يك حادثه و به‌ويژه ميان روايات محدثان و اخبارى‌ها.
3. تلاش براى ترجيح يكى بر ديگرى، در صورتى كه جمع ميان روايات مختلف ممكن نباشد.
پيشامدهاى غير نظامى مربوط به على (ع) در غزوات و سريه‌ها
برگزيده شدن على (ع) از سوى نبى گرامى (ص) به پرچمدارى سپاه
پيامبر خدا (ص) در چندين غزوه، پرچم سپاه را به على بن ابى‌طالب (ع) سپرد:
* غزوۀ بدر اوّل:
ابن سعد دربارۀ غزوۀ بدرِ نخست و فرماندهى آن مى‌نويسد: «در اين غزوه، على بن ابى‌طالب، پرچم را كه سفيد بود، برافراشت.»1 بيهقى نيز دربارۀ اين غزوه گفته است: «پرچمدار آن على بن ابى‌طالب (ع) بود. . .» و تصريح مى‌كند اين مطلب را از واقدى نقل كرده است.2 ابن سيدالناس3 و ابن قيم و ديگران نيز آن را همين‌گونه آورده‌اند.
*غزوۀ بدر دوم:
ابن اسحاق در ضمن سخن از حوادث غزوۀ بدرِ بزرگ يا بدر دوم، مى‌گويد: «پيامبر پرچم را به مصعب بن عمير سپرد.» وى آن‌گاه مى‌گويد: «. . . دو پرچم سياه در برابر حضرت رسول بود كه يكى از آن دو، با نام عقاب به دست على بن ابى‌طالب و ديگرى به دست يكى از انصار بود. . .»
ابن هشام نيز گويد: «. . . پرچم انصار در دست سعد بن معاذ بود.» 4
برخى سيره‌نگاران؛ از جمله طبرى،5 ابن عبدالبرّ،6 ابن حزم،7 ابن كثير8 و ديگران از شيوۀ ابن اسحاق پيروى كرده‌اند. اما واقدى مى‌گويد: «پيامبر (ص) سه پرچم در بدر به پا داشت؛ پرچم مهاجران به دست مصعب بن عمير، پرچم خزرج همراه حباب بن منذر و پرچم اوس در دست سعد بن معاذ.»9 و من از ميان پيروان سبك واقدى، تنها به شاگردش ابن سعد10 بسنده كردم.
ابن سيد الناس، ضمن بيان دو نظريه11 و عدم رجحان ميان آن دو، هر دو قول را بدون ترجيحِ يكى بر ديگرى آورده است و به نظر مى‌رسد كه بيشتر اهل سيره، نظريۀ ابن اسحاق را دربارۀ برافراشتن يكى از پرچم‌ها از سوى على (ع) دنبال كرده‌اند.