950. از سخن مرحوم آيت الله حكيم كه گذشت معلوم مىشود كه از تعبير صحيحه معاويةبن وهب: «تنتهي إلي البيداء حيث الميل» چنين برداشتى شده است.
51. ر. ك. به: حَجّةالوداع، ص29؛ معجم البلدان، ج3، ص177، «الحليفه»
52. ر. ك. به: حجاز، در صدر اسلام، صص189 - 181
53. وسائل الشيعه، ج12، صص 370 و 371، ابواب الاحرام، باب 34، ح6
54. الكافى، ج 4، ص 245، ح4
55. الكافى، ج4، ص334، ح13
56. الفقيه، ج 2، ص 528 - 529، باب سياق مناسك الحج.
57. اين نكته را مانند برخى از نكات ديگر، از فقيه مدقّق حضرت آيت الله شبيرى زنجانى (دام ظله) استفاده كردهام.
58. حج و عمره در قرآن و حديث، صص 268 و 269، حديث شماره 447
59. منشأ اين اشتباه سخن ياقوت در معجم البلدان (ج1، ص523) و به نقل از آن در مراصد الاطلاع (ج1، ص238) است.
ياقوت گويد: «البَيدَاءُ: اسم لاَِرض ملساء بَينَ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَة، وَ هِيَ إِلَى مكّة أَقرب، تُعَدُّ مِن الشَرَف، أَمَام ذِيالْحُلَيفَة» .
در حالىكه اولاً: به طور مسلّم، بيداء به مدينه نزديكتر است تا مكه، و اين از واضحات است. ثانياً: «تُعَدُّ مِنَ الشّرف» در اينجا به چه معنى است؟ ! نگارنده احتمال مىدهم در كلام ياقوت تصحيفى رخ داده و صحيح آن اينگونه است: «. . . تُعدُّ من السَرِف، و [أرض أُخري] أمام ذي الحليفة» ؛ يعنى اين بيداء، كه به مكه نزديكتر است تا مدينه، از منطقه «سَرِف» -محلّزندگى و دفن ميمونه همسر رسول الله (ص) - و در نزديكى مكه است و بيداء ديگرى هم جلو ذوالحليفه است.
در اين صورت، عبارت ياقوت تصحيح مىشود؛ البته اين مبتنى بر آن است كه غير از بيداء نزديك مدينه و متصل به ذوالحليفه، بيداء ديگرى در منطقه سَرف وجود داشته باشد، و الله العالم.
مرحوم استاد على اكبر غفارى (اعلى الله مقامه) نيز در پانوشت تهذيب شيخ (ج5، ص98) دچار همين اشتباه شده و كلام ياقوت را در توضيح بيداء مدينه عيناً نقل كرده و به ناسازگارى آن با متن حديث تهذيب، و غلط بودن عبارت ياقوت متفطن نشده است.
60. در اين مقاله هر جا بهطور مطلق مناسك حج گفته شود مقصود همين مناسك؛ يعنى چاپ 1386 و جديدترين چاپ آن است.
61. ج12، صص 57 و 58
62. مناسك، ص212، مسأله 392
اقوى آن است كه محاذات زن و مرد يا تقدم زن بر مرد در مسجد الحرام مانعى ندارد؛ زيرا صحيحه فضيل، كه از نظر سند و دلالت تامّ است، در حكم محاذات زن و مرد يا تقدم زن بر مرد، مسجدالحرام را استثنا كرده است.
طواف معذورين
عباس ظهيرى
طواف در طبقه فوقانى مسجد الحرام، از مسائل مستحدثه و نوظهورى است كه پيشينه اى در كتب روايى و فقهى ندارد؛ و اين در اعصار گذشته تا به عصر تشريع بسيار طبيعى مى نمود چرا كه طوافگزاران چندان نبودند تا به ازدحام بينجامد و جماعت معذور از حضور در