53
«پرواز بر بال نيابت»
محمد رضا سبحانى نيا
حج ميثاق بنده و پروردگار است و از بزرگترين فرايض الهى به شمار مى‌آيد.
همه ساله، افزون بر صدها ميليون دل بى‌قرار در موسم حج، از راه دور، لحظه لحظه مراسم حج را در ذهن خود مرور مى‌كنند، ميليون‌ها تن نيز از سراسر دنيا سختى‌هاى اين سفر را برخود هموار كرده و در حرم امن خدا گردهم مى‌آيند تا ضيافت الهى را رونق ببخشند.
آن هنگام كه زائر بيت الله لباس تعلّقات دنيا را از تن دور مى‌كند و جامۀ سفيد ميهمانى ميپوشد و دوشادوش ديگر مسلمانان، از نقاط مختلف دنيا، با رنگ‌ها فرهنگ‌ها و زبان‌هاى متفاوت، مى‌ايستد ونداى «لاٍَ إِلَهَ إِلاََ الله» سر مى‌دهد، بر شكوه و زيبايى مسلمانى‌اش افتخار مى‌كند و از اينكه چونان قطره‌اى در اين درياى موّاج سفيد پوشان، تا ساحل ساده و بى‌آلايش كعبه در تلاطم است، به‌خود مى‌بالد.
بر اساس آيات قرآن1 و روايات ائمه اطهار:2 در زندگىِ هر مسلمانى، به شرط توانايى و استطاعت، يك بار حضور در مراسم حج واجب است. اما شركت همه ساله در حج و كثرت انجام اين عبادت الهى، در روايات ديگرى مورد تأكيد و تشويق قرار گرفته است.3 امام صادق (ع) به عيسى بن ابى منصور سفارش مى‌كند كه: اگر بتوانى نان و نمك بخورى ولى همه ساله به حج بروى چنين كن.4
و امام سجاد (ع) در دعاى خود، از خداوند مى‌خواهد كه حج و عمره را تا زمانى كه زنده است همه ساله روزى او سازد5. در روايت ديگرى بى‌نيازى و توانگرى6، سلامتى از بيمارى‌ها7، خيركثير8 و دورى از هراس قيامت9 از آثار پيوسته حج گزاران به شمار آمده است.
برخى از حاجيان كه توفيق سفرهاى متعدد حج رايافته‌اند، پس از انجام حج واجب خود، سفرهاى ديگرشان را به نيابت از افرادى كه اين توفيق نصيبشان نشده، به جا مى‌آورند و از آن روى كه حج نيابى؛ چه از طرف افرادى كه دستشان از اين دنيا كوتاه است يا آنان كه به جهت كهولت سن يا بيمارى، توان اين واجب الهى را ندارند، به صورت تبرعى يا استيجارى انجام مى‌پذيرد، به نظر مى‌رسد كه تلقّى خوبى از انجام حج نيابى در اذهان نباشد و برخى را گمان آن است كه اين عبادت خالصى نيست اما با توجه به روايت امامان معصوم: اين تلقّى نابجايى است. بر اساس دسته‌اى از احاديث، انجام حج نيابى به هر دو صورت، نه تنها پسنديده است، بلكه ثواب وپاداش بيشترى هم دارد.10
بر اساس سخن نورانى پيامبر گرامى (ص) خداى متعال با يك حج سه نفر را وارد بهشت مى‌سازد؛ «مرده» ، «كسيكه از طرف مرده حج نيابى به جاى آورده» و «آن كه براى مرده نايب گرفته است» .11 همچنين آن بزرگوار بازماندگان مرده را به انجام حج به نيت فرد در گذشته ترغيب مى‌كردند.12
امام صادق (ع) در پاسخ ابن مسكان، كه از پاداش نايب در حج سؤال مى‌كند مى‌فرمايد: «كسى كه به نيابت از ديگرى حج مى‌كند پاداش ده حج را دارد.»13
در سخن ديگرى، علاوه بر پاداش ده حج، آمرزش الهى را تحفۀ حج براى فرد نايب و همۀ خويشاوندانش به حساب مى‌آورد.14
همچنين حازم‌بن‌حبيب را به پرداخت هزينۀ حج نيابى براى پدر و مادر درگذشته‌اش ترغيب مى‌فرمايد.15 عبدالرحمان بن سنان مى‌گويد: خدمت امام صادق (ع) بودم كه مردى به حضور وى آمد. حضرت سى دينار به او پرداخت كه به نيابت از اسماعيل (فرزند امام صادق (ع)) حج انجام دهد و حتى هرولۀ16 مستحبى در وادى محسر17 را فرو گذار نكرد. سپس فرمود: فلانى! اگر اين كارها را انجام دهى، براى اسماعيل - كه از مال خود خرج كرده - يك حج است و براى تو، كه بدن خود را به رنج مى‌افكنى، نُه حج خواهد بود.18
البته همانطور كه عبادت نيابى، در بيشتر ابواب عبادت، به ويژه در حجّ تمتّع راه يافته، نيابت در بعضى اعمال حج يا عمره هم مورد سفارش قرار گرفته است. طواف و نماز آن، از جملۀ اين اجزاء است كه به عنوان عبادتى مستقل معرفى شده است.
موسى‌بن‌قاسم از امام جواد (ع) اجازه مى‌خواهد كه به نيابت از امامان معصوم: طواف به عمل آورد، حضرت در پاسخ مى‌فرمايند: هر چه مى‌توانى طواف كن كه اين جايز است.
موسى‌بن اسماعيل كه در سالى ديگر طواف نيابى خود را بر امام (ع) گزارش مى‌كند، عملش مورد تأييد امام جواد (ع) قرار گرفته و به علاوه امام (ع) او را به نيابت طواف از مادر بزرگوارش حضرت فاطمه زهرا3 ترغيب مى‌كنند.19
نگارندۀ سطور، كه در موسم حج تمتّع سال 1427 ه-. ق. توفيق تشرّف به اماكن مقدس مكه و مدينه و انجام حج نيابى را داشتم، بر آن شدم كه پس از بررسى روايات حج نيابى، نگاه كوتاهى به نيابت در حج، در فرهنگ زائران ايرانى داشته باشم.
در شهر مكۀ مكرمه، يكى از پرسشهايى كه بارها از روحانيان كاروان‌ها پرسيده مى‌شد، امكان نيابت در اعمال، به ويژه عمرۀ مفرده و طواف نيابى بود. روحانيون كاروان‌ها، نظر به فتواى احتياطى مراجع معظم تقليد نسبت به انجام دو عمره در يك ماه قمرى، زائران را به انجام عمرۀ مفرده تشويق نمى‌كردند. با اين حال، به هنگام احرام براى عمرۀ مفرده، بيشتر زائران ايرانى در مسجد حاضر شده و براى اعمالى دوباره، مُحرم مى‌شدند. در اين ميان، به استثناى كسانى كه به جهت انجام حجّ نيابى، عمرۀ مفرده را براى خودشان بهجا مى‌آورند، غالب آنها به نيابت از بستگان يا شهدا و درگذشتگان خويش و بعضى به نيابت از ائمۀ اطهار: به ويژه امام حسن عسكرى (ع) كه حج بهجا نياورده‌اند، به احرام عمرۀ مفرده احرام مى‌بستند.
اين تلاش‌هاى مشتاقانه، از تمايل زائران خانۀ خدا به عبادت بيشتر در اين اماكن مقدسه و توجه به عبادت نيابى، حكايت داشت. گويى براى زائران محترم ايرانى علاوه بر سوغات مادىِ اين سفر، شريك كردن خويشان و اقوام در ثواب عبادتها سوغاتى معنوى بود كه با خود به وطن مى‌بردند.