25
سفرهاى حج ابن بطوطه سالهاى (749 - 725)
رسول جعفريان
حاجيان مغرب اسلامى و حج
حجاج مغرب اسلامى، شامل اندلس و مراكش و بخش ميانى آفريقاى مسلمان، فاصلۀ زيادى تا حجاز داشتند اما اين راه را عاشقانه طى كرده و به دنبال ريشه هاى خود، به حرمين ميآمدند. طى كردن اين راه كه چند هزار كيلومتر مربع است، آسان نيست و ميتوان تصور كرد با امكانات آن روزگار، چه مقدار زمان لازم بوده تا اين مسير طى شود و زائر به حرمين برسد. تحمّل اين سختيها بود كه سبب شد از دير زمان لقب «الحاج» به عنوان يك لقب مهم براى كسانى كه از مغرب اسلامى به حج رفتهاند، روى اين اشخاص بماند. اين همان چيزى است كه بعدها در شرق دورِ اسلامى هم رايج گرديد.
منهاى چند سفرنامهاى كه از دورۀ ميانى تمدّن اسلامى برجاى مانده، مانند ناصر خسرو و ابن بطوطه و ابن جبير و به خصوص پس از آن دوره، حجم زيادى از سفرنامههاى حج كه برجاى مانده، متعلق به حجّاج مغربى است. اين آثار منبع بسيار مهمى براى شناخت ادبيات حج و تاريخ بلاد حرمين و همين طور شناخت راه حجاج مغربى است. تعداد زيادى از اين سفرنامهها به چاپ رسيده اما بخش بسيارى از آنها همچنان مخطوط برجاى مانده است. گزارش يك صد مورد از اين سفرنامه ها را دكتر عبدالهادى التازى در دو جلد كتاب فراهم آورده كه به مناسبت سال 2004 كه در آن، شهر مكه به عنوان پايتخت فرهنگى جهان اسلام معرفى شد، توسط مؤسسۀ «الفرقان» ، وابسته به زكى يمانى، به چاپ رسيده است. عنوان اين كتاب و مشخصات آن چنين است:
رحلة الرحلات؛ مكة في مائة رحلة مغربية و رحلة، مكة المكرّمة، مؤسّسة الفرقان، 2005) .
اينكتاب شرح مطالبياستكه در اين سفرنامهها، در بارۀ مكۀ مكرمه آمده است.
ويژگى اين سفرنامهها، بهخصوص برخى از آنها؛ مانند سفرنامۀ عياشى، كه اخيراً در دو جلد بسيار بزرگ به چاپ رسيده، اين است كه نه تنها مشتمل بر مطالبى است كه در سفرنامههاى عادى آمده بلكه حاوى شرح حال تعداد زيادى از مشايخ و حتى طرح بسيارى از مباحث علمى و دينى است.
يك چهرۀ مغربى، وقتى به شرق سفر ميكند، با اين پشتوانه است كه در گذشتۀ تاريخ تمدن اسلامى، اعتبار و ارزش ويژهاى براى شرق اسلامى قائل بوده و علم و حديث و دين خود را از شرق ميگرفته است. براى يك مغربى اهميت داردكه گزارش اين سفر را بنويسد و گزارش راه و سفر نه تنها دينى باشد، بلكه گزارش سفر علمى او هم به شرق اسلامى و شاگردياش نزد مشايخ و گرفتن اجازۀ حديث و غيره هم باشد. او اين مطالب را در سفرنامهاش نشان ميدهد.