16از اين رو، حضرت ابراهيم مقام تسليم را در كنار كعبه، براى خود و ذرّيه‌اش درخواست نمود: «پروردگارا! ما را تسليم فرمان خود گردان و از دودمان ما نيز امتى مسلمان قرار ده.» ¹از آيات ديگرى كه دلالت بر بُعد معنوى و عرفانى حج دارد، آيه‌اى است از سورۀ مباركۀ مائده كه خداوند فرمود: «اى كسانى كه ايمان آورديد شعائر الهى را نقض نكنيد و حريم آنها را حلال نشمريد و احترام را نگه‌داريد و قربانى‌هاى بى‌نشان و يا نشاندار را حلال نشمريد و نيز احترام كسانى‌كه براى به دست آوردن فضل پروردگار و جلب رضوان او به قصد زيارت خانۀ خدا حركت مى‌كنند، نگه‌داريد و براى آن‌ها مزاحمت ايجاد نكنيد.» ²روشن است كه «رضوان» در لغت به معناى رضايت كثير ³است، پس حاجى در اين سفر بايد به دنبال كسب رضوان الهى باشد كه مهمترين سرمايه براى هر بنده‌اى، كسب رضايت مولى است؛ وَ رِضْوٰانٌ مِنَ اللّٰهِ أَكْبَرُ ⁴و محلّ كسب چنين رضايتى، موسم با شكوه حج است؛ چنانكه‌امام‌صادق عليه السلام در ضمن حديث‌مفصلى گفتند: «حج‌شعبه‌اى‌از رضوان‌الهى است.» ⁵همچنان‌كه حضرت ابراهيم عرض كرد: «پروردگارا! من بعضى از ذريّه‌ام را در سرزمين بى آب و علف، در كنار خانه‌اى كه حرم تو است، ساكن ساختم تا نماز را برپا دارند.» ⁶از اين آيه نيز بُعد معنوى حج استفاده مى‌شود؛ زيرا كه كلمات «غَيْرِ ذِي زَرْعٍ» و «عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ» و «لِيُقِيمُوا الصَّلاٰةَ» اشاره به اين است كه غرض از اسكان، زراعت و كسب و تجارت نيست، بلكه اسكان در اين مكانِ فاقدِ هر نوع امكانات اوليه، براى تقرّب محض الى اللّٰه و ممحّض شدن در عبادت اوست.

مرحوم علامۀ طباطبايى هم در مورد هجرت حضرت ابراهيم به اين سرزمين بى آب و علف فرمود: «براى اين‌كه ذريّه‌اش ممحّض در عبادت خدا شوند و مشاغل دنيا دلهايشان را مشغول نسازد.» ⁷از اين رو، اوّلين غرض و به قول بعضى از مفسران تنها غرضش را اقامۀ نماز ذكر كرد و چنانكه تكرار نداى «رَبَّنٰا» در « رَبَّنٰا لِيُقِيمُوا» و ذكر نماز از ميان شعائر، براى اظهار كمال عنايت به اقامۀ نماز در جوار پروردگار است. همچنان‌كه از آيۀ: وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّٰائِفِينَ وَ الْقٰائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ ⁸استفاده مى‌شود كه عمده عبادت حاجى در كنار خانۀ خدا، بايد طواف و عكوف و نماز باشد.

بنابراين، حاجى از همان آغاز، كه نيت حج مى‌كند و از خود و خانه و كاشانه و همۀ