20از آنچه كه ذكر شد و روايات ديگرى كه در رابطه با فلسفه و اسرار هر يك از اعمال و مناسك حج آمده؛ از قبيل:
توبۀ قبل از سفر، پرداخت واجبات مالى و تطهير اموال، تحصيل اخلاص و انجام اعمال براى خداوند، التزوّد من أطيَب الزاد، إعانه الاصحاب، پرهيز از عجله، مراعات بيماران، احترام به سالخوردگان، خوش خلقى با همسفران، آزار ندادن ديگران، دادن صدقه و خواندن دعا هنگام خروج از منزل و در طول سفر و. . . همه نشانگر آن است كه حج كانونى براى تغيير و تحوّل روحى و اخلاقى مردم مسلمان است و مناسك حج در حقيقت مناسك زندگى صحيح دينى و اسلامى است. در حج، هم دنيا وجود دارد و هم آخرت، هم تربيت و تهذيب نفس است و هم تربيت اجتماعى و سياسى، هم احساس اخوّت و برادرى هست و هم نظم و ترتيب و بالاخره حج مجمعى براى يكى كردن آرا و دلها در زمينه‌هاى گوناگون و محورى براى نزدكتر شدن به خدا است و از همين رو است كه حج مركز اجتماع مسلمانان قرار داده شده تا در اين تجمّع شاهد منافع خويش باشند؛ . . . لِيَشْهَدُوا مَنٰافِعَ لَهُمْ. . . .
با توجّه به نكات بالا، مى‌توان گفت كه مكّه پايتخت فرهنگىِ جهان اسلام و پايگاه قوى و مطمئن براى پالايش روحى و اخلاقى مسلمانان است. كه اگر از اين ظرفيت عظيم به خوبى استفاده شود، مى‌توان به راحتى به اهداف ذكر شده دست يافت.
پى‌نوشت‌ها: