64مى‌كند و اضطرار براى طواف در خارج از مقام نيز تحقّق مى‌يابد و شايد اين جمع، مبناى فتواى كسانى است كه طواف در خارج از مقام را در صورتى جايز مى‌دانند كه صفوف طبيعى طواف‌كنندگان به پشت مقام برسد.
ولى چنانچه روايت محمد بن مسلم را از اعتبار ساقط بدانيم، همان گونه كه ذكر شد، از آن، طواف در پشت مقام استفاده مى‌شود و در مقدار فاصلۀ آن با بيت، صدق عرفى لازم است و كراهت اين عمل، با اتّصال صفوف طواف‌كنندگان (در اين سوى مقام) از بين مى‌رود و مراعات احتياط، واجب نيست؛ و با توجه به اينكه در تاريخچۀ مقام ابراهيم ذكر شد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را به بيت وصل كرده، معنا ندارد كه ما مقام را در حدّ طواف بدانيم؛ و بيان گرديد كه تنها در روايت محمد بن مسلم اين محدوده ذكر شده و سيره‌اى كه علامه بدان اشاره كرده فقط در اين روايت است و در روايات ديگر، محدوديتى ذكر نشده است. از اين رو، طواف پشت مقام، خالى از اشكال به نظر مى‌رسد و اين فاصله، تا جايى كه صدق عرفى طواف داشته باشد، صدق مى‌كند.
ديدگاه فقهاى چهارگانه عامه
اهل سنت و جماعت، طواف را در تمام مسجدالحرام جايز مى‌دانند و برخى از آنان طواف بر روى بام را روا دانسته گروهى آن را جايز نمى‌دانند. فتواى آنان را دربارۀ شرايط صحت طواف از كتاب الفقه على المذاهب الاربعة نقل مى‌كنيم.
شافعيان طواف در مسجدالحرام را جايز مى‌دانند، گرچه توسعه بيابد و طواف بر بام را نيز روا مى‌دانند:
كونه فى المسجد وان اتسع فيصح الطواف مادام في المسجد ولو فى هوائه اوعلى سطحه ولو مرتفعاً عن البيت ولو حال حائل بين الطائف والبيت. 1فقهاى مالكى گويند:
ان‌يكون [ الطواف ] داخل المسجد فلايصح على سطحه ولاخارجه. 2
[ لازم است كه طواف، داخل مسجدالحرام باشد و طواف بر سقف مسجد يا خارج از مسجد، صحيح نيست. ]
حنابله، طواف بر سطح [ بام ] را روا مى‌دانند: