75محلۀ «جامعين» كه امروزه بخشى از شهر حلّه است و مقام در آن واقع شده، شهرى پررونق، در مكانى سبز و خرّم و داراى مردمانى معتقد به مذهب جعفرى بوده؛ بنابراين پذيرفته نيست كه ايشان نمازگاه امام خويش را بى‌عنايت و احترام گذاشته باشند. اما نگارنده دربارۀ بازسازى اين مقام به تاريخ‌هايى دست يافته كه دريغ است در اين‌جا ذكر نشود؛ چه بسا كه اين تواريخ همچون تاريخ ساخت مقام، از يادها برود:
مقام در دولت آل‌بويه (322 تا 448 ه)
نگارنده صورت نقاشى شده‌اى از مقام را ديده است كه اين عبارت در زير تصوير نوشته شده: «نقش زيبا از اثر تاريخى باشكوه مقام امام جعفر صادق (ع) در حلّه. تاريخ ساخت اين بنا به عصر آل‌بويه بازمى‌گردد. شهر حلّه از جهت آثار تاريخى، در همۀ عصرها غنى بوده است. نقاشى به قلم فاضل سعيد» .8
البته معلوم نيست كه جملۀ «تاريخ ساخت اين بنا به عصر آل‌بويه بازمى‌گردد» از چه منبع تاريخى نقل شده يا نويسنده آن را در كدام كتاب ديده، اما به هر حال دولت آل‌بويه، دولتى شيعه بوده و به قبور و مقامات ائمه - عليهم صلوات الله - و بازسازى آنها عنايت ويژه داشته و در دوران خلافت عباسيان، از سال 322 تا 448 ه حكومت كرده‌اند. موْيد وجود اين عمارت و مقام در دوران آل‌بويه، تاريخى است كه پس از اين نقل خواهيم كرد.
مقام در قرن ششم هجرى
شيخ بزرگوار، محمد بن شهرآشوب در كتاب «مناقب آل ابى‌طالب» در شرح احوال و تواريخ ابوعبدالله، جعفر بن محمد صادق (ع) مى‌نويسد:
القاب آن حضرت عبارت است از: صادق، فاضل، طاهر، قائم، كافل و منجى. شيعۀ جعفرى به او منسوبند و نمازگاه آن حضرت (ع) در حلّه است.9
اين شيخ بزرگوار، صاحب دو كتاب «المناقب» و «معالم العلماء» از علماى قرن ششم هجرى است كه در سال 558 ه از دنيا رفته و در بيرون شهر حلب، در بالاى كوهى معروف به كوه «جوشن» دفن شده است. وى از بزرگان شيعه است و علماى اهل سنّت به فضل و عظمت او معترفند و او را تكريم مى‌كنند و از او در تراجم خود نام برده‌اند. به كثرت علم و عبادت و خشوع و تهجد معروف بوده و دائم‌الوضو بودنش مشهور است. گويند هنگام نوشتن كتاب «المناقب» هزار كتاب دربارۀ مناقب آل ابى‌طالب پيرامون خود گرد آورده بود و با وجود علم گسترده و بسيار، در آغاز كتاب «المناقب» مى‌نويسد: «مرا چه به كار نوشتن، با اين سرمايۀ علمى اندك و عظمت شأن اين موضوع؟ !» .
از اين عبارت ابن شهرآشوب كه فرمود: «نمازگاه او در حلّه است» چند نكته استفاده مى‌شود:
الف: مشهور بودن مقام امام صادق (ع) در آن دوران، يعنى در قرن ششم.
ب: اين مقام، پيش از قرن ششم نيز ياد و نامى داشته؛ چون گفتيم كه موْلف «المناقب» در تأليف خود از كتاب‌هاى پيشينيان نيز سود برده و به مطالب آنها اعتماد كرده است.
آل طعمه: اين مقام، مسجد امام صادق (ع) بوده و چه بسا امام (ع) براى خواندن نماز به اين مكان رفت و آمد مى‌كرده است. شايد امام (ع) فرمان ساختن مقام را صادر كرده و خود در آن نماز گزارده است؛ از اين رو، در روزگار موْلف «المناقب» به «مسجد امام صادق (ع)» مشهور بوده.
عبارت ابن شهرآشوب را چند تن از علما در كتاب‌هاى خود آورده‌اند كه نام آنها را به ترتيب تاريخى ذكر مى‌كنيم:
1. علامه مجلسى (1111 ق) ، در كتاب «بحار الانوار» ج 47، ص 9.
2. شيخ عباس قمى (1359 ق) ، در كتاب « سفينةالبحار » ج 1، ص 299 و 716 (چاپ سنگى) .
3. شيخ على نمازى شاهرودى در « مستدرك سفينةالبحار » ج 6، ص 56.
مقام در قرن سيزدهم هجرى
در اين تاريخ، حوادثى پيش آمد كه هرگز انتظار آن نمى‌رفت. دشمنان دين و اسلام به بهانۀ توسعۀ شط فرات، بر مقام امام صادق (ع) دست‌اندازى كردند تا آن را از بين ببرند و نيز خواستند قبر عبدالله فارسى را ويران كنند؛ اما چون دست به كار شدند، وسايل حفارى از كار افتاد و تلاش آنان بى‌نتيجه ماند. اين ماجرا بين مردم حلّه مشهور است و نگارنده، خود، آن را از مسئولان ادارۀ وقف شنيده است. گرچه بعد از آن واقعه، ساختمان مقام از بين رفت، اما پايه‌هاى آن هم‌چنان استوار باقى مانده است. مسجدى كه نام احياكنندۀ دين اسلام را بر خود داشت، از بين رفت و ما به‌جاى توجه به مرمت و بازسازى آن، آن را ويران ساختيم. انا لله و انا اليه راجعون .10
عده‌اى از مؤمنان اهل حلّه، به جاى آن مسجد، به فاصلۀ 120 متر در سمت شمال، يك مقام نمادين بنا كردند. تصويرى از ساختمان قبلى مقام، پيش از ويرانى در دست است كه با تلاش‌هاى بسيار به دست آمده و مى‌توان اين مقام را به شكل اول آن بازسازى كرد.11