72
مسجد الرأس
«مسجد الرأس» مسجدى است با بناى كهن كه در سمت غرب صحن حيدرى قرار دارد. شيخ جعفر محبوبه دربارۀ آن مى‌گويد:
مسجدى قديمى است كه منبرى ساخته شده از سنگ‌هاى بزرگ، در ديوارهاى آن ريشه دارد و همزمان با حرم علوى ساخته شده و «البراقى» آن را به شاه عباس اوّل نسبت مى‌دهد؛ همان‌طور كه در ميان مردم نجف نيز اين‌گونه شايع است.1
شيخ محمد حرزالدين در شرح حال ميرزا هادى خراسانى، او را مردى اهل مطالعه در تاريخ توصيف كرده و اين سخن را از او نقل مى كند:
اين مسجد به نام مسجد الرأس شناخته شد و آن را غازان بن هولاكوخان بنا نهاد. ساخت آن يك سال كامل به طول انجاميد. غازان‌خان، ميان نجف و مسجد «حنانه» در وادى «ثويه» چادر زده بود تا اين‌كه بناى آن را كامل كرد.2
در حاشيۀ كتاب «معارف الرجال» آمده است: «غازان خان در سال 703 هجرى، برابر با 1304ميلادى در رى درگذشت» .3
درباره نام‌گذارى اين مسجد به «مسجد الرأس» دو احتمال وجود دارد:
اول: موقعيت مسجد؛ چرا كه در سمت سرِ حضرت (ع) واقع است.
دوم: روايات؛ از امام صادق (ع) نقل شده كه سرِ امام حسين (ع) در اين مسجد دفن شده است. از جمله آنها روايتى است كه عبدالكريم بن طاووس، شيخ كلينى و ابن قولويه از زيد بن عمرو بن طلحه نقل مى‌كنند كه گفت:
وقتى امام صادق (ع) در حيره بودند به من فرمودند: نمى‌خواهى به آنچه كه به تو وعده داده بودم عمل كنم؟ گفتم: مى‌خواهم (مرادش بردن من براى زيارت قبر اميرالمؤمنين (ع) بود) در اين هنگام امام (ع) و اسماعيل سوار بر مركب شدند و من نيز با ايشان همراه شدم. وقتى از وادى «ثويه» گذشتيم، ميان حيره و نجف، در كنار ريگ‌هاى سفيد و روشن پياده شد. حضرت نماز گزاردند و اسماعيل و من نيز با آن حضرت نماز گزارديم. امام (ع) به اسماعيل فرمودند: برخيز و بر جدّت حسين (ع) سلام ده. گفتم: جانم به قربانت! مگر امام حسين (ع) در كربلا نيستند؟ ! فرمودند: بله، در كربلا هستند؛ ولى آن‌گاه‌ع كه سر او را به شام مى‌بردند، يكى از دوستان ما آن را ربود و كنار امير مؤمنان (ع) به خاك سپرد» .4
شيخ محمد حرزالدين، از ميرزا هادى خراسانى و او از سيد داوود رفيعى و او از پدرش و پدرش نيز از اجدادش نقل مى‌كند:
در مسجد غربى صحن مطهر متصل به ساباط، ايوان كوچك چهارگوشى در سمت ديوار جنوبى، ميان محراب مسجد و ساباط قرار دارد. در اين ايوان قبرى است كه بر روى آن پنجره‌اى از فولاد گران‌بها و ارزشمند مى‌ع‌باشد و داراى درى قفل‌ع‌دار است. آن‌جا مدفن سر امام حسين (ع) فرزند اميرالمؤمنين (ع) مى‌باشد.5
و نيز در پاورقى روايت آمده است:
اسماعيليانِ هندى‌ع‌تبار اين قبر را زيارت مى‌كردند و زيارتش در نزد آنان جايگاه ويژه‌اى داشت، تا اين‌ع‌كه تعداد زائران آن زياد شد. بلافاصله پس از اين افزايش جمعيت، ادارۀ اوقاف عثمانى در نجف، از سمت تكيۀ بكتاشيه درى گشود و درِ اول آن را بست. هنديان و ساير زائران از درِ تكيۀ بكتاشيه داخل مى‌شدند. پس از مدتى اين در را هم بستند و مسجد سال‌هاى سال، تا زمان اشغال عراق و تشكيل حكومت عربى در عراق، بسته ماند. در اين مرحله، براى بار دوّم، قبرها آشكار گرديد و مرمّت آن در سال 1351هجرى آغاز شد. در روز 23 ذى‌حجۀ همان سال، از درِ اول مسجد وارد آن شديم و پس از اين‌كه به محل قبر نظر افكنديم، جز تخته سنگى بر ديوار جنوبى كه طول آن بيش از يك ذراع و عرض آن يك ذراع بود، چيزى نيافتيم.6
بر روى اين تخته سنگ، نوشته‌اى به خط كوفى بود و در همان مكانى قرار داشت كه شيخ محمد حرزالدين ذكر كرده است و تخته سنگِ ديگرى نيز به شكل محراب، در محلّ محراب مسجد قرار داشت كه اين دو تخته سنگ داراى ارزش باستانى مى‌باشد. در سال 1965ميلادى هيئتى از سازمان ميراث فرهنگى با دوربين‌هايى مدرن براى عكس‌بردارى از برخى آثار به اين‌جا آمدند. دربارۀ آن دو تخته سنگ از من پرسيدند و من آنها را راهنمايى كردم. من از آنها دربارۀ آن دو سنگ پرس‌وجو كردم و آنها گفتند: سازمان ميراث فرهنگى از اين دو سنگ در سال 1937ميلادى عكس‌بردارى كرده و اين دو، از جنس سنگى معروف به «حديد چينى» مى‌باشند كه نمونۀ نادرى از آن هستند؛ چرا كه اين دو سنگ رنگى هستند، ولى حديد چينى معمولاً سياه است. هنگام تخريب مسجد، اين دو تخته سنگ را براى محافظت از شكسته شدن آنها، به انبار منتقل كردند.
شيخ جعفر محبوبه چنين نقل كرده است:
گفته مى‌شود اين بنا (مسجد الرأس) در دوران زندگى علاّمه سيد بحرالعلوم، براى دومين بار احداث شده و ايشان به برخى از نزديكان و خواص خود مى‌گفت اين مسجد، محلّ قبر سرِ امام حسين (ع) است و بناى مسجد در اين‌جا به همين دليل مى‌باشد.7
از آنچه گذشت، بر ما روشن مى‌شود كه بناى مسجد، يا منسوب به غازان (متوفاى 703ه) است يا شاه عباس صفوى اوّل (متوفاى 1038ه) ؛ اگر فرضيۀ نخست را بپذيريم، بعيد به نظر نمى‌رسد كه شاه عباس، برخى تعميرات و اصلاحات را بر روى مسجد انجام داده باشد؛ همان‌گونه كه مانند اين تعميرات را بر روى ساختمان پيشين روضۀ حيدرى، در اوايل قرن يازدهم انجام داد.