77محمد حرزالدين (متوفى 1365ق) يكى از فاخرترين آثارى است كه اطلاعات ارزشمندى در متن و حاشيه آن درباره تاريخ حرم مى توان يافت. بر اساس نكات مندرج در اين كتاب، مفاخر ذيل نيز در آستان علوى مدفون هستند:
عضدالدوله ديلمى (متوفى372ق) در سرداب واقع در ايوان طلا و پايين پاى امام مدفون است و ميرزا هادى خراسانى (متوفى1353ق) آن را ديده است. خراسانى همچنين از وجود قبر ميرداماد (1041ق) ميرفندرسكى (متوفى 1050ق) و ميرعماد خطاط (متوفى 1024ق) در ايوان طلا گزارش مى‌دهد.1
حرزالدين، سوگمندانه از حادثه‌اى در سال 1316 چنين گزارش مى‌دهد كه در تخريب و بازسازى صحن و سرداب‌هاى آن به دستور سلطان عبدالحميد عثمانى، قبرهاى بسيارى ويران شد. سنگ‌نبشته‌هاى برآمده از زيرزمين، متعلق به سلطان معزالدين (متوفى 791ق) شاهزاده سلطان بايزيد (متوفى 803ق) و برخى ديگر بود كه تمامى آنها محو شد.2
يك نكته: پس از فروپاشى حكومت صدام به دليل فروكاستن اختلافات، نماز جماعت رسمى در صحن علوى تشكيل نمى‌شود و هر كاروان ايرانى در وقت نماز، براى خود صف و جماعتى تشكيل مى‌دهد و روحانيون محترم كاروان نيز اقامه جماعت مى كنند. در اين سفر مشاهده كردم كه بعثه مقام معظم رهبرى در يك اقدام پسنديده، به هنگام نماز صبح، نماز جماعت واحدى را برگزار مى‌كند كه غالب زوار ايرانى و حتى عرب زبان در آن حضور دارند. نماز جماعت را نيز مسئول محترم بعثه در نجف اشرف يا يكى از روحانيون ايرانى اقامه مى كند. پس از نماز نيز به صورت متمركز زيارت امين الله خوانده مى‌شود. اميد است اين برنامه پسنديده ادامه يابد.
مزارها و مكان‌ها
1. وادى السلام: پيش از طلوع آفتاب، فرصت خوبى براى رفتن به وادى السلام بود. مزار دو پيامبر بزرگ حضرت هود و صالح (ع) زائران بسيارى داشت، بناى مقبره، قديمى و بدون هيچ تغييرى است. اين دو از معدود انبيايى هستند كه در قرآن و در كنار بيست و چهار نبى ديگر، از ايشان ياد شده است. گويا هود و صالح دو پيامبر عرب در دوره ميان نوح و ابراهيم هستند و قرآن آن دو را پس از نوح ياد مى‌كند.3 دو روايت وجود دارد كه از وصيت اميرمؤمنان (ع) مبنى بر تعيين محل دفن ايشان در كنار قبر هود و صالح گزارش مى‌دهد كه با استناد به آنها، زيارت اين دو پيامبر در نجف مستحب شمرده شده است4.
در وادى‌السلام، دو مقام به نام‌هاى امام صادق (ع) و امام زمان (عج) نيز وجود دارد كه با در بسته آن مواجه شدم. به دنبال قبر آيت حق سيد على قاضى (1282 1366ق.) بودم كه يكى از كارگران مرا بر سر قبر رئيس‌على دلوارى (1294-1260ش) برد. او رهبر مبارزه مردم دلير تنگستان و بوشهر بر ضد دولت استعمار بود و پيكرش را پس از شهادت از بوشهر به اين مكان انتقال داده و دفن كردند.
به فاصله چند متر، مرقد آيت الله سيد على قاضى مرا به سمت خود كشاند. نسبت به سال قبل، تغيير محسوسى كرده بود. سنگ قبر بزرگى از مرمر به ارتفاع چهل سانتى‌متر بر روى قبر اين عارف نهاده بودند و اطراف آن نيز كه مزار خاندان اوست، با موازييك مرمت شده بود. قبر سيد حسين قاضى، پدر والاى سيد على قاضى را نخستين بار بود كه مى‌ديدم. گويا مرحوم قاضى طباطبايى خود وصيت كرده بود كه پايين پاى پدر دفن شود. به‌هر حال مربى نخست و جوهره حركت و سلوك مرحوم قاضى، پدر ايشان بود.
2. مقام امام زين العابدين (ع) : در بخش غربى حرم، محله عماره قرار دارد و در منتهى اليه آن، بارگاهى است با گنبدى فيروزه‌اى رنگ كه به مقام امام زين‌العابدين (ع) مشهور است. در متون روايى، به زيارت ايشان از مزار اميرمؤمنان (ع) اشاره شده و از زيارت امين الله ياد كرده‌اند.5 بناى مقام، قديمى است و نياز به بازسازى دارد؛ اما متأسفانه با توجه به پروژه توسعه مقام صافى صفا، خبرى از تعمير يا بازسازى اين مقام نيست!
3. صافى الصفا: اين بنا در بخش جنوبى مقام زين‌العابدين (ع) قرار دارد. ساختمان قديمى آن تخريب شده و بر روى تابلويى بزرگ، به پروژه نوسازى عبد صالح خدا «اثيب يمانى» اشاره شده است.
به گزارش ديلمى، همزمان با خلافت امير مؤمنان (ع) پيكرى را از يمن به نجف منتقل مى‌كنند. آوردن اين پيكر از سوى فرزندان اين شخصيت يمنى، با حضور اميرمؤمنان (ع) همراه و با نظارت حضرت، او را بخاك مى‌سپارند. درباره علت انتقال پيكر مرد يمنى گفته شده است كه او وصيت كرده بود تا جسدش را به «غرى» انتقال داده و به‌خاك بسپارند؛ زيرا در اين سرزمين فردى (امير مؤمنان) دفن خواهد شد كه بسيارى مشمول شفاعت او خواهند گرديد.6 گويا اين فرد يمنى همان «اثيب يمانى» است كه به «صافى صفا» معروف است.
بحر نجف در بخش غربى صافى صفا قرار دارد و اخيرا بزرگراهى نيز در حاشيه آن ايجاد شده كه به جاده نجف - كربلا متصل مى شود.