49«سلمان فارسى» به قصد انبار رفت و از غرب فرات عبور كرد و جايى را نپسنديد تا به كوفه رسيد «خديفة بن يمان» هم از مشرق اين رودخانه رفت و جايى را نيافت تا آن كه به ريگزارى رسيد با شن‌هاى سرخ كه آن‌جا را «سهله» گويند و چون آميختگى ريگ و شن را بديد، كوفه ناميدش. آن‌گاه در آن محل فرود آمدند و نماز اقامه كردند و اين گونه نيايش كردند: پروردگارا! اين مكان را براى ما مبارك گردان و آن را اقامتگاه ما قرار ده. و اوضاع را به سعد وقاص گزارش دادند در اين حال سعد از مداين بيرون آمد و در محرم الحرام سال هفدهم هجرى در كوفه اردو زد و براى خليفه نوشت در جايى سكونت اختيار كرده‌ايم كه ميان حيره و فرات قرار دارد5.
بدين گونه اولين شهر اسلامى بعد از ظهور اسلام، توسط مسلمين احداث شد؛ ناحيه‌اى كه در 44 درجه و 20 دقيقه طول شرقى و 32 درجه عرض شمالى قرار دارد.
چگونگى شكل‌گيرى شهر
سه مؤلفۀ اساسى در شكل‌گيرى كوفه دخالت داشت: منطقه وسيع مركزى كه قداست داشت و به مسجد اختصاص يافت. در همين فضا مركز اجتماع مسلمانان و مقرّ فرماندهى نيروهاى رزمنده در نظر گرفته شد؛ مكانى كه بعدها به صورت مركز فرماندهى درآمد. در پشت اين محل، خانه‌هاى مسكونى قبايل، گرد هسته مركزى شهر ساخته شده بود. مؤلفۀ سوم گذرگاه‌ها و كوچه‌بندى‌هايى بود كه ضمن مناسب بودن براى تردد و حمل و نقل، قلمرو استقرار هر قبيله را مشخص و تثبيت مى‌كرد و تجمع افراد در فضاى وسيع مركزى و پيرامونى را امكان‌پذير مى‌نمود.
وقتى جايگاه مسجد معين شد، سعد دستور داد تا مردى تيرهايى را در جهت وزش باد قبله، باد شمال، باد جنوب و باد صبا رها كند و محل فرود آن‌ها را نشانه‌گذارى نمايد. فاصله پرتاب تيرها 55 متر بود كه محدوده شهرى را تعيين مى‌كرد6.
بازار شهر در سمت شمال و در شرق مسجد كوفه قرار داشت؛ به طورى كه ضلع شمالى مسجد را احاطه مى‌كرد و به ضلع شرقى مى‌رسيد. اين مركز تجارى، پوششى از حصير داشت. در همان محدوده مركزى، سعد جايى را براى رسيدگى به امور سياسى و اجتماعى كوفه تعيين كرد و بر گرداگردش حصارى از نى كشيد و به دربى چوبى مجهز ساخت. اين بناى ساده در دهه‌هاى بعد به قصر و دارالاماره مبدّل گرديد. در جنوب غربى مسجد، فضايى در نظر گرفته شد كه آن را «رحبه» مى‌گفتند و جز در مواقعى خاص به اشغال درنمى‌آمد. حضرت على (ع) وقتى به كوفه گام نهاد، به قصر حكومتى نرفت و در اين ميدان براى خويش خانه‌اى از نى در نظر گرفت7. خانه‌اى كه امروزه به مثابه زيارتگاهى در كوفه از آن بازديد مى‌شود، محل سكونت يكى از خواهران حضرت على (ع) بوده و مولاى متقيان در آن رفت و آمد داشته‌اند. ديواركشى و تركيب اين بنا كاملا جديد است. افرادى كه از خانه منسوب به اميرالمومنين (ع) ديدن مى‌كنند، بدان تبرك مى‌جويند و برخى در تعظيم شرافت و شأن والاى صاحب خانه، در آن به خواندن دعا و نماز مشغول مى‌گردند. اصل اين عمارت توسط «محسن خان خراسانى» تعمير و بازسازى گرديده است8.
سعد در شمال مسجد، پنج خيابان، در جنوب غربى (رو به قبله) چهار خيابان و در شرق و غرب، هر كدام سه خيابان گشود. قبيله «سليم» و «ثقيف» را در شمال و در كنار دو راه ارتباطى جاى داد؛ «همدان» را در كنار معبرى و «بجيله» را در كنار راهى ديگر. در جنوب غربى «بنو اسد» را در كنار خيابانى مستقر ساخت و قبايل ديگر نيز در شرق و غرب استقرار يافتند9.
در پنج سال اول بنيان‌گذارى كوفه، كلبه‌هايى از نى ساخته شد كه در آن‌ها حريق رخ داد و نابود شدند. در سال 24 هجرى چادرهايى با ديوارهايى از گل خشك تثبيت گرديد و از سال 50 هجرى خانه‌هايى واقعى به كمك خشت ساخته شد10.
كوفه از سال هفده هجرى كه بنا گذاشته شد، تا سال 132 هجرى هم‌چنان به صورت شهرى باز و گسترده بود؛ البته در هر مرحله‌اى، تكامل و سامان يافته و جلوه‌هاى معمارى را به خود مى‌گرفت.
اگر چه طرح اوليه از نظمى جالب پيروى مى‌كرد، اما افزايش مهاجرت به سوى كوفه، و رشد غير طبيعى جمعيت، موجب هجوم به هسته مركزى و برخى فضاهاى باز كنار معابر گرديد و كوفه را به صورت شهرى انبوه، درهم، پرپيچ و خم، با كوچه‌هاى تنگ و بن‌بست درآورد. در واقع تراكم غيراصولى مناطق مسكونى، به معابر و مراكز ارتباطى فشار آورد11.
ساكنين كوفه
كوفه در آغاز تأسيس، نزديك به چهل‌هزار نفر رزمنده را در خود جاى داد12 و با توجه به اين كه بسيارى از نيروهاى نظامى و سربازان، خانواده خويش را به همراه آورده بودند، در آن زمان نزديك به يكصد هزار نفر در كوفه اقامت داشتند.
بعد از به‌وجود آمدن اين شهر اسلامى، به دليل نزديكى به رودخانه فرات و برخى شعبات آن، قرار گرفتن در حوالى سرزمين ايران، رونق اقتصادى كه از راه غنايم و خراج سرزمين‌هاى فتح شده به‌دست آورده بود، مهاجرت اقوام و گروه‌هاى مختلف از ديگر نقاط جهان اسلام به سوى كوفه، روند فزاينده‌اى به خود گرفت و چون حضرت على (ع) آن را مقرّ حكومت خود تعيين نمود، سيل مهاجرت‌ها شدت يافت؛ به‌گونه‌اى كه در سال 37 هجرى و در نبرد صفين 65000 نيروى نظامى در كوفه مستقر بود13.