92شايد اين حاج حسن، بنا كنندۀ اصلى خان نخيله باشد، همچنان كه عباس دجيلى در بيان شجرۀ خاندان شمسه گفته است: «حسن فرزند محمد آل شمسه، خان نخيله را بنيان گذاشت.» 1
بنده در بخش سندهاى كتابخانۀ عمومى امير المؤمنين (ع) در نجف اشرف، دست نوشته‌اى را ديدم كه در آن، دو نفر به نام‌هاى خليل بن ابراهيم و خضير بن كاظم بر عهده گرفته بودند تعدادى آجر به خان نخيله انتقال دهند. تاريخ اين سند، 26 صفر سال 1320ق. بود.
در همان كتابخانه مانند سند بالا، سند ديگرى وجود داشت كه دو نفر ديگر تعهد كرده بودند شصت هزار آجر را براى خان نخيله آماده كنند، به تاريخ هفتم ربيع الأول سال 1320ق.
در سندى ديگر، سه نفر متعهد شده بودند هزار بار هيزم به خان نخيله (خان آل شمسه) بفرستند، به تاريخ اول صفر سال 1314ق.
تمام افراد متعهد در اين اسناد، تعهدنامۀ خود را به حاج باقر شمسه فرزند حاج حسن، بنيان گذار خان نوشته بودند و اين نشان مى‌دهد كه كاركردن در خان آل شمسه و صيانت از آن، حتى بعد از وفات حاج حسن و در دوران فرزندش حاج باقر شمسه ادامه داشته است.
سفر به خان نخيله
در تكميل سفر به خان نص، سفرى هم به خان نخيله داشتيم. در همان روز، وقتى گردش ما، در مجموعۀ خاناتِ خان حماد به پايان رسيد، ماشين، ما را به خان نخيله برد. از راه فرعى خاكى كه از جادۀ نجف - كربلا جدا مى‌شد، ظاهر عمارت خان نخيله، مثل خان مصلّى بود و دروازه‌اش بين ديوار شرقى خان واقع شده بود و رو به زمين‌هاى زراعى و صحرا داشت. در جلو ديوار خان نخيله، مانند خان مصلى، آثار باستانى و مانند آن نديديم.
بر ديوارۀ شرقى خان نخيله آثارى زيبا از معمارى اسلامى ديده مى‌شد كه متشكل از آجر كارى‌هاى هنرى و كندوكارى‌هاى فنى بود و اين، بر ارزش معمارى ديوار مى‌افزود و دروازه را در وسط ديوار جلوه‌گر مى‌ساخت. دروازه درشكل كلى خود، طاقى قوس مانند بود كه در دو طرفش دو ايوان مقوقَس جاى گرفته بود.