متن کتاب فرهنگ زیارت: فصلنامه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی - جلد 12 - صفحه 26

(5 تا 216)

26است. او براى اولين بار در اثبات ضرورت امام از نظام احسن و غلبه خير و يا خير محض بودن وجود امام ¹و در ثواب و عقاب از «قاعدة عليت» بهره برده است. ²

اوج اين رويكرد كه به دست خواجه نصير در مقصد اول و دوم «تجريد الاعتقاد» پايه‌ريزى شده ³و در مقصد سوم تا ششم نيز عملى شده، ⁴بعدها الگويى براى بسيارى از متكلمان شيعى و سنى قرار گرفته است. ⁵

اين رويكرد زمينه طرح مستقل مباحث كلامى خاصى با صبغه فلسفى و تبيين حكمت و چرايى و چگونگى آنها را نيز فراهم كرد؛ چنان‌كه خواجه نصير «رسالة الامامه» را درباره فلسفه امامت نوشت. ⁶

2. گسترش كلام تطبيقى

سقوط خلافت عباسى، تشكيل سلسله‌هاى جديد حكومتى، آزادى مذاهب اسلامى و تلاش پيروان مذاهب براى به كرسى نشاندن مذهب خود، به‌ويژه در عصر مغولان و به طور خاص سلطان محمد خدابنده (اولجايتو) (703 - 716 ق) ⁷و عوامل ديگر موجب شد تا متكلمان شيعى ضمن اعلان موضع عقيدتى و فكرى تشيع، به نقد ديدگاه‌هاى رقيب نيز بپردازند. به همين سبب خواجه نصير طوسى «قواعد العقائد» را در تطبيق و نقد كلام اسماعيليه و علامه حلى «نهج الحق و كشف الصدق» را در تبيين ديدگاه اماميه و تطبيق و مقارنه آن با كلام اشعرى و فقه مكتب خلفاء نگاشتند. اين امر در فقه نيز البته به صورتى جدى به انجام رسيد كه نمونه آن «تذكرة الفقهاء» علامه حلى است و براى اولين تطبيق و مقارنه ميان آراى فقهاى درون مذهبى (اماميه) نيز توسط همو با عنوان «مختلف الشيعة فى احكام الشريعة» به انجام رسيد.

3. ارائه نظم و چينش جديد

تا پيش از خواجه نصير طوسى و نگارش كتاب «تجريد الاعتقاد» ، علم كلام حتى در ميان شيعيان نظم و ترتيب و چينش منطقى نداشت؛ مثلاً بحث «معاد» گاهى در دو جا (مباحث عقلى آن در عدل و مباحث نقلى آن بعد از نبوت و امامت) طرح مى‌شده ⁸و گاه همه مباحث در يك‌جا و ذيل بحث عدل ⁹يا افعال الهى ¹⁰آمده و گاهى بين نبوت و امامت طرح شده است. ¹¹خواجه با چينش و تنظيم مباحث الهيات خاص، به ترتيب اثبات ذات و صفات، نبوت، امامت و معاد ¹²در «تجريد الاعتقاد» به ارائه الگويى پرداخت كه بعد از او بسيارى از متكلمان از آن پيروى كرده‌اند. ¹³بديهى است علامه حلى در «كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد » و ديگر

1) . ابن ميثم بحرانى، النجاة فى القيامة فى تحقيق امر الامامه، ص 45. وجوب نصب الامام عقلاً. لانّ الامامة خير او الخير فيه غالب و ايما كان فهى تفيد المطلوب.

2) . همان، قواعد المرام فى علم الكلام، ص 164. ان بقاء العلة التامة يستلزم بقاء المعلول و قد كان الايمان قبل المعصية عله تامة لاستحقاق الثواب و هو بعينه باق بعدها فوجب بقاء معلوله بعدها.

3) . المقصد الاول: فى الامور العامة (فى الوجود و العدم. الماهية ولواحقها، فى العلة و المعلول) المقصد الثانى: فى الجواهر و الاعراض (فى الجواهر، فى الاجسام، فى الجواهر المجرده، فى الاعراض) .

4) . المقصد الثالث: فى اثبات الصانع و صفاته و آثاره (فى وجوده تعالى، فى صفاته تعالى، فى افعاله تعالى) المقصد الرابع: فى النبوة، المقصد الخامس «فى الامامه، المقصد السادس» فى المعاد و الوعد و الوعيد.

5) . نگاهى به آثار كلامى بعد از خواجه از جمله بياضى در الصراط المستقيم، لاهيجى در گوهر مراد، ميرزا حسن لاهيجى در شمع اليقين، ملا محمد مهدى نراقى در انيس الموحدين، خواجگى شيرازى در النظاميه و اكثر معاصران در تأليفات كلامى خود بيانگر اين نكته است.

6) . ر. ك: رسالة الامامة به ضمينه تلخيص المحصل، ص 423 - 433.

7) . همان، 695، 696، 712 - 713.

8) . ر. ك: سيد مرتضى الذخيره، 276 - 321 و 504 - 552. ابو اسحاق ابراهيم بن نوبحت، الياقوت، 63 - 65 و 71.

9) . ر. ك: همو، رسائل الشريف المرتضى، ج 3، ص 16- 18؛ شرح جمل العلم و العمل، ص 131 - 161.

10) . محقق حلى، المسلك فى علم الكلام، ص 151 - 152.

11) . حمصّى رازى، المنقذ من التقليد، ج 2، ص 3 - 208؛ ابن ميثم بحرانى، قواعد المرام، ص 138 - 173. كتاب 8 قاعده كه هر كدام چند ركن دارد. القاعدة الاولى (فى المقدمات) ، القاعدة الثالثه (فى احكام كلية للمعلومات) . القاعدة الثالثه (فى حدوث العالم) القاعدة الرابه (فى حدوث العالم) القاعدة الرابعه (فى اثبات العلم بالصانع و صفاته) ، القاعدة الخامسه (فى الافعال و اقسامها و احكامها) (القاعدة السادسة (النبوات) ، القاعدة السابعه (فى المعاد) القاعدة الثامنه (فى الامامه)

12) . البته اصل اين چينش بدون طرح در كتب و آثار كلامى در برخى از آثار شيخ مفيدو شيخ طوسى به چشم مى‌خورد. الايمان مركب على خمسة اركان. . . التوحيد، العدل، النبوة، الامامة و المعاد. ر. ك: مفيد، المقنعه. مضفات، ج 14، ص 29 - 33؛ شيخ طوسى، الرسائل العشر، رسالة فى الاعتقادات، ص 103 - 107؛ مسائل كلاميه، ص 93 - 99.

13) . به عنوان نمونه فاضل مقداد (828 ق) در «اللوامع الالهيه» و «ارشاد الطالبين» ، خواجگى شيرازى (ق 9) در «النظاميه فى مذهب الاماميه» ، فياض لاهيجى (1072 ق) در «گوهر مراد» و «سرمايه ايمان» . ملا مهدى نراقى در «انيس الموحدين» ، ميرزا رفيعا نائينى در «شجرة الهيه» ، ميرزا احمد آشتيانى در «سرمايه سعادت» ، علامه شعرانى در رساله «الاعتقادات» ، استاد سبحانى در «الاهيات» و. . . .

مشخصات کتاب

فرهنگ زیارت: فصلنامه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تاریخیجلد:12نويسنده:جمعی از نویسندگانناشر:نشر مشعرمحل نشر:تهرانسال نشر:1388

دریافت فایل ارجاع:

BibTex | Endnote

سایر جلدهای کتاب: