792. مسجد شيخ انصارى: اين مكان مقدس كه به «مسجد ترك» نيز معروف است، در محله حويش، در شارع الرسول قرار دارد. اين مسجد به توصيه شيخ مرتضى انصارى (متوفى1281ق) ساخته شد. در تاريخچه ساخت آن نوشته‌اند كه يكى از مقلدين شيخ در مسير خود به مكه، در نجف وجه قابل توجهى (غير از خمس) را تقديم شيخ مى‌كند تا براى خود خانه‌اى بخرد و از مستأجرى رهايى يابد. شيخ نيز با آن پول، اين مسجد را مى‌سازد. آن تاجر در بازگشت از حج، وقتى از خريد خانه جويا مى‌شود، شيخ مسجد را به او نشان مى‌دهد و در پاسخ به اعتراض و تعجب او مى‌گويد: چه خانه‌اى بهتر از اين مكان مقدس كه عبادت خدا در آن مى شود؟ ! ما به زودى از اين دنيا كوچ مى‌كنيم؛ اگر با آن پول، خانه مى‌خريدم، بعد از من به ورثه منتقل مى‌شد؛ ولى اين خانه (مسجد) باقى و ثابت است و به كسى منتقل يا بخشيده نمى‌شود، و خريد و فروش نمى‌گردد9.
مسجد شيخ از همان آغاز، محل درس نيز بود سيد كاظم يزدى، سيد عبدالهادى شيرازى و سيدمحمد حجت كوه‌كمره‌اى در آن‌جا تدريس داشتند. امام خمينى (ره) سلسله درس‌هاى خارج فقه خويش را در آبان در اين مسجد آغاز كرد كه تا زمان هجرت از عراق به پاريس ادامه داشت. همچنين اين مسجد شاهد اقامه جماعت از سوى امام نيز بوده كه با حضور فضلاى برجسته حوزه همراه مى‌شد مى‌گويند مرحوم آيت الله طبسى نجفى، به منظور تأييد و تجليل و تثبيت موقعيت امام، نماز جماعت خود را در حرم مطهر اميرمؤمنان (ع) تعطيل كرد و در نماز جماعت امام شركت مى‌نمود.
پيش از ظهر به آن‌جا رفتم و ديدم كه مسجد بازسازى شده و فرش‌هاى زيبايى در آن پهن كرده بودند. مسجد پر بود از طلبه‌هاى عرب و غير عرب كه حلقه‌هاى بحث را تشكيل داده بودند. رونق علمى اين مسجد برايم جالب و نو بود. در سفرهاى قبل، چنين نديده بودم. يكى از طلبه‌هاى پاكستانى مقيم مدرسه شيخ مى‌گفت اين بازسازى مرهون آيت‌الله خامنه‌اى است. وقتى از امام جماعت كنونى مسجد جويا شدم، گفت كه دو نفر اقامه جماعت دارند: ظهرها آيت‌الله مرعشى و غروب نيزآيت الله سيد مهدى خرسان. تا نماز ظهرآن‌جا ماندم و نماز را به امامت آقاى مرعشى اقتدا كردم. جمعيت نيز زياد بود. در شمال مسجد، مدرسه شيخ انصارى قرار دارد كه امروزه محل سكونت طلبه‌هاست.
3. مدرسه سيد: اين مدرسه در محله حويش واقع است و دو درب دارد كه درب اصلى آن، در كوچه منتهى به خانه آيت‌الله سيد عبدالهادى شيرازى قرار دارد.
مدرسه سيد، به دستور مرجع دينى سيد محمد كاظم يزدى (صاحب عروه) در سال 1327قمرى ساخته شد. اين مدرسه در ميان مدارس موجود، بهترين و زيباترين معمارى را داراست؛ مدرسه‌اى در دو طبقه با 80 حجره كوچك يك نفره و كاشى‌كارى هنرمندانه. با مراجعه به مدرسه، خادم درب آن را گشود؛ اما به دليل انجام تعميرات، به سختى راهم داد. با لطف او گشتى در مدرسه زدم و محو كاشى‌كارى هنرمندانه مدرسه و كاشى‌هاى فيروزه‌اى حجره‌هاى آن شدم كه خاطره حضور بيشتر بزرگان حوزه نجف در آن ثبت است. آنان يا در اين مدرسه تحصيل كرده يا به تدريس پرداخته‌اند. خادم مدرسه دستم را گرفت و درب دوم مدرسه را نشانم داد. اين درب، درست به كوچۀ پشت منزل امام خمينى (ره) باز مى‌شد. همراهى خادم به معناى پايان بازديد هم بود.
4. مدرسه شيخ مهدى: در كوچه پشت مسجد شيخ طوسى، دو مدرسه وجود دارد كه مدرسه شيخ مهدى (مهديه) يكى از آن دوست. اين بناى علمى در سال 1284قمرى توسط شيخ مهدى نواده شيخ جعفر كاشف الغطاء (متوفى 1289ق) ساخته شد. مدرسه در دو طبقه بازسازى شده و توليت آن به دست خاندان كاشف الغطاء است. اكنون نيز شيخ عباس كاشف الغطاء آن را اداره مى‌كند.
5. مدرسه قوام: در كنار مدرسه شيخ مهدى، مدرسه قوام قرار دارد. اين مدرسه در دوطبقه با 64 حجره و به دستور قوام الملك فتح‌على خان شيرازى، در سال 1300قمرى ساخته شده است.
وقتى در گوشه اى از حياط مدرسه نشستم، ياد اساتيد و عالمانى افتادم كه در اين مدرسه مقيم بودند. از جمله آنان، استاد عزيز مرحوم آيت‌الله ميرزا جواد تبريزى است.
معروف است كه نواب صفوى نيز در اين مدرسه اقامت گزيد و از همان روزهاى نخست، رابطه نزديكى با علامه امينى كه در يكى از حجره‌هاى فوقانى مدرسه، كتابخانه‌كوچكى تأسيس كرده و در حال تأليف كتاب «الغدير» بود، برقرار كرد.
پيشتر شنيده بودم كه در مناسبت‌هاى خاص، طلبه‌هاى اين مدرسه، با مفروش كردن حياط، مجلس روضه برپا مى‌كردند كه با دعوت از منبرى هاى فاضل و معروف نجف مانند مرحوم شيخ محمد على واعظ خراسانى، جمع زيادى از اساتيد و طلبه‌هاى حوزه به اين‌جا مى‌آمدند. حجت‌الاسلام و المسلمين شيخ عبدالخالق دشتى كه از طلبه‌هاى 50 سال قبل اين مدرسه است، از بانيان اين محفل بود كه خاطرات شنيدنى بسيارى دارد.