95مظفر نقل شده - از همه آثار جامع پيش از خودش، چه از لحاظ قدرت و قوت و چه از لحاظ مشتمل شدن بر اقوال علما و ادله ارائه شده آنها برترى يافت. به همين دليل در رويكرد اهل علم، به توفيقى بى‌نظير دست يافت. ¹شيخ حرزالدين ميگويد:

صاحب جواهر، فقيهى بزرگ، پيشواى مذهب شيعه و استاد علما و پژوهشگران در عصر خويش بود. كسى كه با تأليف دانشنامه «جواهر الكلام» يا دائرة المعارف فقه جعفرى، دليل روشنى بر مهارتش در علوم عقلى و نقلى ارائه نمود. شخصيتى كه اساتيد ما از روند رشد او اين‌گونه گفته‌اند: مادرش از سادات علوى بود و فرزندش را از همان ابتدا، كودكى باهوش ميدانست. او از اوايل قرن سيزدهم هجرى يادگيرى علوم را آغاز كرد تا اين‌كه صاحب فضل و فضيلت شد و توانست كتاب جواهر را تاليف كند. از جمله كتاب‌هايى كه وى به عنوان مصدر در علم فقه از آنها كمك گرفت ميتوان: «المدارك و المسالك» ، «مفتاح الكرامة» و «جامع المقاصد» را نام برد.

برخى از نوادگان ايشان كه خود از افراد برجسته ميباشند، درباره او ميگويند كه وى تصميم گرفته بود كتاب «القواعد» را شرح كند، اما هنوز صفحه‌اى بيش از آن‌را شرح نكرده بود كه اجل مهلتش نداد و دار فانى را وداع گفت. همچنين برخى از اساتيد نقل ميكنند كه مؤلف «جواهر الكلام» تصميم نداشت كتاب «شرايع» را شرح كند. ايشان تنها ميخواست نظر فقها را در مسائل فقهى جمع‌آورى و آنها را براى مراجعه خود به اين نظرات گردآورى كند؛ اما برخى از شاگردان ايشان اين دست‌نوشته‌ها را تصحيح و پيش‌نويسى از كتاب را آماده نمودند و اين در حالى بود كه دست‌خط ايشان بسيار ناخوانا بود. از جمله كسانى كه به كار تصحيح آن پرداخت، شاگردش شيخ حسن قفطان سعدى بود. مسؤوليت نسخه‌بردارى از كتاب به دست شيخ محمد خماسى بود. برخى از شخصيت‌هاى برجسته ميگويند: آنچه در كتاب جواهر مربوط به مباحث عقلى ميباشد، از شيخ ملا باقر تركى ²است كه ما در بخش اول به شرح حال ايشان پرداختيم.

مشهور است كه شيخ محمدحسن براى گردآورى «جواهر الكلام» حدود 30 سال وقت گذاشت؛ همان‌گونه كه در اجازه‌اش به شيخ عيسى زاهد يكى از شاگردانش به اين امر اشاره كرده است. ³

10. عناوين درس ميرزاى شيرازى

شيخ حرزالدين ميگويد:

علما و مدرسين بسيارى در مجلس درس و بحث او مينشستند. مردم