141شاهپور دوم كه از 310 تا 379 م فرمانروايى كرد، از فرمانروايان ساسانى است كه به «شاپور ذوالاكتاف» مشهور است و در منطقه بين‌النهرين به مقابله با روميان پرداخت. وى در نبرد با روميان چندين قلعه استوار را در بين النهرين از آنان باز پس گرفت. 1شاپور ضمن اين نبردها و دفع تهاجم متجاوزان رومى، آبادى‌هاى گوناگونى بنا كرد و در عمران و آبادانى آنها اهتمام ورزيد. يكى از آبادى‌ها دهكده كَرخ است كه در حوالى تيسفون (مركز ساسانيان) قرار داشت. اگرچه كرخ نخست براى استقرار نيروهاى نظامى و پايگاه مقاومت در برابر رومى‌ها تأسيس شد، ولى رفته‌رفته به منطقه‌اى مسكونى تبديل گرديد و دهكده‌اى ايرانى‌نشين شناخته شد 2كه پس از گسترش بغداد، جزو يكى از محلات آن قرار گرفت و از كانون‌هاى مهم تشيع گشت. مردم كرخ تماما شيعه بودند و ميان آنان پيروان ديگر فرق اسلامى ديده نمى‌شد. 3بنابراين، بنيان‌گذار اصلى كرخ، آن‌گونه كه در منابع تاريخى كهن و كتب جغرافيايى اسلامى آمده، شاپور ذوالاكتاف است و اين‌كه برخى تصور كرده‌اند منصور عباسى آن را ساخته، درست نيست. 4
تفكيك كرخ بغداد از كرخ سامّراء
به گفته ياقوت حموى «كَرْخ» لفظى عربى نيست؛ بلكه واژه‌اى نبطى است. 5وى در كتاب «المشترك وضعاً و المفترق صقعا» گفته است:
كرخ نام چندين جايگاه است:
1. كرخ واقع در سوى غربى بغداد كه گروهى از دانشمندان در فنون گوناگون بدان منسوبند.
2. كرخ جُدّان يا جَدّان كه به گمان برخى همان كرخ سامرّاست، اما ابن‌فقيه همدانى معتقد است كرخ جدّان جاى ديگرى است در آخر ثغور عراق، حوالى خانقين و مرز ميان ولايت خانقين و شهر زور. گروهى «معروف كرخى» را بدان‌جا نسبت داده و عده‌اى ديگر او را برخاسته از كرخ واقع در باختر بغداد دانسته‌اند.
3. كرخ خوزستان: شهرى است كه در اين ناحيه و غالباً آن را كرخه خوانده‌اند.
4. كرخ سامرّا كه آن را «كرخ فيروز خوانند» و منظور فيروز فرزند بلاش فرزند قباد است و ابن ابى‌حاتم گويد عباد بن تميم كرخى از كرخ سامّرا است و حافظ ابوبكر خطيب گويد: احمد فرزند هارون كرخى از اين آبادى است.