86
مسجد و مدرسه شيخ عبدالحسين
در جنوب و غرب امام‌زاده زيد تهران، در اوايل حكمرانى ناصرالدين‌شاه خرابه‌هايى بود كه ميرزا تقى‌خان اميركبير به آبادانى آن‌ها همت گماشت كه بازار اُرسى‌دوزها (كفش‌دوزها) ، خياطها، سراى امير و مسجد و مدرسه از جمله بناهايى بود كه در اين منطقه احداث گرديد كه برخى در زمان حيات خودش و بعضى پس از قتل او تكميل شد. امير بنا بر احترام و اطمينانى كه به شيخ داشت، او را مأمور مراقبت و اتمام ابنيه نمود و اين عالم را وصىّ خود قرار داد تا پس از مرگش، از محل ثلث اموالش اين مسجد و مدرسه را در تهران تمام كند و مدرسه‌اى را در شهر كربلا بنا نهاد. حال اين سؤال پيش مى‌آيد كه چرا اين دو مكان به نام خود اميركبير نام‌گذارى نشد و به نام مسجد و مدرسۀ شيخ عبدالحسين تهرانى شهرت يافت. سيد محمد بهبهانى از ملازمان شيخ عبدالحسين، از قول وى نقل كرده است: ميرزا آقاخان نورى، صدراعظم بدنام ناصرالدين شاه كه پس از قتل اميركبير بدين منصب رسيده بود، اصرار بسيارى داشت كه شيخ اين مسجد و مدرسه را به نام او درآورد يا دست‌كم نام امير را بر آن‌ها نگذارد. او هم ناگزير براى تأمين نظر وى، اين بناها را به نام خود خواند. سپس ميرزا آقاخان نورى، صدراعظم فاسد كه پنهانى با سفارت انگليس رابطه برقرار كرده و در توطئه قتل امير هم دخالت داشت، اصرار كرد مدرسه‌اى را كه شيخ در كربلاى معلى، كنار درب سلطانى، از ثلث اموال ميرزا تقى‌خان ساخته بود، به نام او كند. شيخ براى اين‌كه از شرّ اين خبيث رهايى يابد، آن را «مدرسه صدر» ناميد.
مسجد شيخ عبدالحسين در ضلع جنوبى بازارچه و در محل قديمى باغ و خرابه‌هاى پاچنار ساخته شده است. مسجد شامل مقصوره، گنبد، دو مناره كوچك در ضلع جنوبى، طاق‌نماهاى متناسب كوچك در جوانب ديگر و شبستانى در ضلع شرقى با عنوان گرمخانه كه مزين به مَعقِلى‌هاى 1كاشى و آجر و از طرح‌هاى ممتاز دوران قاجاريه است. مسجد شبستانى نيز در پشت قبله دارد. در غرب مسجد، مدرسه شيخ عبدالحسين واقع است كه منبت‌كارى عالى از جلوه‌هاى هنرى آن است. صحن مدرسه به شيوۀ چهار ايوانى است. به مناسبت آن كه آذربايجانى‌هاى مقيم تهران در ايام محرم و صفر در اين مسجد به سوگوارى مى‌پردازند، مسجد شيخ عبدالحسين به مسجد ترك‌ها هم شهرت دارد.