103نبرد خونينى را با فرزند امام سجاد (ع) آغاز كرد. عده‌اى از لشكريان زيد پراكنده شدند و او با فوجى اندك به نبرد ادامه داد تا به شهادت رسيد. 1
«يحيى بن زيد» كه جوانى لايق و شجاع بود، بنا بر اعتقاد خويش و تأكيد پدر، با دشمنان اهل بيت (ع) به نبرد پرداخت. او از كوفه بيرون آمد و چون در آن زمان مداين بر سر راه مسافرينى بود كه از عراق به خراسان مى‌رفتند، در اين شهر توقف كرد. والى كوفه «حريث بن ابى‌الجهم كلبى» را براى دستگيرى وى به مداين فرستاد، ولى پيش از آن‌كه او به مداين برسد، يحيى از اين ديار بيرون آمد و مأموران نتوانستند رد پايى از او به دست آورند. منزل يحيى در مداين، خانه دهقانى بود كه با اشتياق از وى پذيرايى مى‌كرد. يحيى از مداين خارج شد و به مسيرش ادامه داد تا به «جوزجان» از توابع خراسان بزرگ رسيد؛ تا اين‌كه در آن‌جا نبردى ميان او و دشمنان درگرفت و اين امامزاده وارسته به شهادت رسيد. 2
ابراهيم، فرزند «عبدالله محض» فرزند «حسن مثنى» كه در دانش، ديانت و دليرى امتيازات برجسته‌اى داشت، پيش از آن‌كه در بصره قيام كند، به مداين سفر كرد و دور از چشم منصور عباسى، مخفيانه با مشاهيرى از شيعيان اين ديار ديدارهايى داشت و اهداف قيام خويش را باآنان در ميان نهاد و عده‌اى از اهالى مداين را با خود همراه ساخت. آن‌گاه در آغاز سال 143 هجرى نهانى در بصره اقامت گزيد و در اولين روزهاى رمضان سال 145 هجرى در اين شهر قيام كرد. جنبش وى از آغاز تا شهادت حدود سه سال به درازا كشيد و او در 25 ذى‌قعده 145 هجرى به شهادت رسيد. 3
مداين در عصر امويان و عباسيان
در زمان بنى‌اميه اگرچه از اعتبار سياسى و استراتژيكى مداين كاسته شد، ولى اين شهر در شكل‌گيرى مبارزات شيعيان عليه كارگزاران اين سلسله بسيار فعال بود. فرقه‌اى از خوارج به نام «ازارقه» كه نام خود را از پيشواى خويش «نافع بن ازرق» گرفته بودند، در سال 68 هجرى مداين و حوالى آن را عرصه فعاليت‌هاى تبليغى و سياسى خود قرار دادند و موفق شدند مداين را در اختيار بگيرند. آنان شهر را غارت كردند و عده‌اى از مسلمانان شيعه را كشتند. 4