122اجتماعى و سياسى اسلام را هيچ كس به خوبى علامۀ بزرگ و مجتهد سترگ، مرحوم ميرزا محمد حسين نايينى -\قدس سره-\ توأم با استدلال‌ها و استشهادهاى متقن از قرآن و نهج البلاغه در كتاب ذيقيمت تنبيه الامه بيان نكرده است». 1
وى در 26 جمادى الاولى 1355 ق. (1315 ش.) نداى حق را لبيك گفت و در جنب حرم علوى، به خاك سپرده شد. 2
شيخ عباس قمى
دربارۀ محدث بزرگ، شيخ عباس قمى معروف به محدث قمى، چنين آمده است: وى به كتاب و مطالعه بسيار علاقه‌مند بود و پولى كه به دستش مى‌رسيد، با آن كتاب مى‌خريد و مطالعه مى‌كرد و حتى اگر لازم مى‌شد و اطلاع پيدا مى‌كرد و در تهران كتاب جديدى به بازار آمده، براى خريد آن، به تهران مى‌رفت و آن كتاب را مى‌خريد و دوباره به قم باز مى‌گشت؛ اين در حالى بود كه در فقر آشكار به سر مى‌برد. وقتى در نجف ساكن و مشغول تحصيل و تحقيق بود، بعضى از ثروتمندان بمبئى هندوستان حاضر شدند هر ماه مبلغ 75 روپيه به وى كمك كنند؛ در حالى كه مخارج ماهانه او هر ماه، فقط مبلغ 50 روپيه بود؛ ولى او نپذيرفت و به عزت نفس خويش ادامه داد و در برابر اعتراض فرزندش فرمود: من همين مقدار هم كه خرج مى‌كنم، نمى‌توانم جواب گوى آن در روز قيامت باشم.
شيخ عباس قمى شخصيتى بود كه بيش از پنجاه اثر ماندگار تأليف كرد كه تنها يك نمونه آن كتاب «مفاتيح الجنان» است. او پس از سال‌ها تلاش و كوشش در شب سه شنبه 22 ذيحجه 1359 ق. در نجف به سوى معبود شتافت و در صحن حرم علوى، جنب مقبرۀ استادش ميرزا حسين نورى، به خاك سپرده شد. 3
شيخ محمد حسين غروى اصفهانى
شيخ محمد حسين، فرزند حاج محمد حسن معين التجار كه بعدها به آية الله شيخ محمد حسين غروى اصفهانى مشهور شد، در اصل از نخجوان آذربايجان است واجداد وى اهل آن سرزمين بوده‌اند؛ ولى او در دوم محرم 1296 ق. در كاظمين به دنيا آمد. 4
وى در حوزۀ نجف از محضر آخوند خراسانى و ميرزاى نايينى بهره برد و به مقام عالى اجتهاد رسيد. آية الله غروى اصفهانى در اخلاق و عرفان از شاگردان سيد احمد كربلايى و ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى شمرده مى‌شد؛ چنان كه نامه‌ها و توصيه‌هاى اخلاقى مرحوم ملكى به وى منتشر شده است. 5
آية الله اصفهانى در حوزۀ نجف تدريس مى‌كرد و شاگردان بسيارى را پرورش داد. آية الله بروجردى، حجت، ميلانى، علامه طباطبايى، بهجت، محمد على اردوبادى از شاگردان او محسوب مى‌شوند. 6 شهيد بزرگوار آية الله مرتضى مطهرى در توصيف او مى‌نويسد: «حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى در تقوا و علم، منقولاً و معقولاً، يگانه بود...
و انديشه‌اش هم اكنون جزء انديشه‌هاى زنده‌اى است كه در ميان علما و فضلاى حوزه‌هاى درس فقه و اصول، مطرح