121سهله بروند و پس از مراسم دعا براى پيروزى سپاه اسلام، از آن‌جا راهى ايران شوند. ناگهان نيمۀ شب سه شنبه، در حال نماز شب و راز و نياز، حال آخوند وخيم شد و به صورت مشكوكى به ملكوت اعلى پيوست. بعضى معتقد بودند كه وى به وسيلۀ ايادى و جاسوسان روسى و انگليسى، مسموم شد. جنازۀ اين فقيه مجاهد، پس از تشييع، در يكى از حجره‌هاى صحن علوى، جنب مقبرۀ ميرزا حبيب الله رشتى، دفن شد. ¹

سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى

وى مؤلف كتاب ارزشمند «عروة الوثقى» و يكى از مراجع بزرگ حوزۀ علميۀ نجف در عصر مشروطيت بود. اين فقيه توانا علاوه بر اين كه در نهضت مشروطه حضور فعالى داشت و همواره با رهبران اين نهضت در ارتباط بود و رهنمود و بيانيه‌اى داد، در جنگ جهانى اول هم وقتى كشور عراق به اشغال قواى انگليسى درآمد، فتواى جهاد صادر كرد و به تك تك سران عشاير و قبايل، نامه نوشت و مردم رابر ضد تجاوزگرى و براى دفاع از حريم كشور، بسيج كرد. بدين ترتيب، تعداد زيادى از طلاب و عالمان و روحانيان به خط مقدم جبهه رفتند و با قواى انگليسى جنگيدند و در همين نبرد بود كه سيد محمد فرزند آية الله يزدى، به شهادت رسيد. ²

او در سال 1248 ق. در يكى از روستاهاى اطراف يزد ديده به جهان گشود و درشب سه شنبه 28 رجب 1338 ق. به رحمت ايزدى پيوست. پيكر اين عالم مجاهد در صحن حرم علوى، ايوان كبير، پشت مسجد جامع عمران (عمران بن شاهين) پشت سر مبارك حضرت امير(عليه السلام) در كنار مقبرۀ فرزند شهيدش سيد محمد، به خاك سپرده شد. ³

ميرزاى نايينى

شيخ محمد حسين نايينى فرزند ميرزا عبدالرحيم، معروف به ميرزاى نايينى در سال 1277 ق. در شهر نايين متولد شد. او در هفده سالگى به حوزۀ اصفهان رفت واز محضر شيخ محمد ابراهيم كلباسى، جهانگيرخان قشقايى و سيد اسماعيل صدر استفاده كرد و بعد به نجف هجرت كرد و از محضر ملا حسينقلى همدانى، اخلاق و عرفان آموخت؛ سپس خود حوزۀ درسى تشكيل داد و شاگردان بسيارى، مانند سيد محسن حكيم، سيد محمود شاهرودى، حجت كوه كمرى، سيد محمد هادى ميلانى، شيخ محمد تقى آملى، سيدابوالقاسم خويى، ميرزا هاشم آملى و... ⁴ را پرورش داد.

وى از رهبران فكرى نهضت مشروطه بود و كتابى به نام «تنبيه الامة» نوشت و در آن با دليل و برهان و استناد به آيات، روايات و عقل، ضرورت حاكميت اسلامى، حكومت دينى و ولايت ولى فقيه جامع شرايط را به اثبات رساند و زندگى در حكومت‌هاى استبدادى و غير دينى رامساوى با بردگى و يك نوع شرك خواند و پرده از چهرۀ كريه حكومت‌هاى غيرالهى برداشت.

شهيد مطهرى در مورد اين كتاب و ديدگاه‌هاى صاحب آن مى‌نويسد: «انصاف اين است كه تفسير دقيق از توحيد عملى،