88
سفر به خان حماد
در روز جمعه، 27 ذوقعده از سال 1426ق. \30/12/2005م. به خان حماد رفتيم، همراه با حاج حسين هاشم روضان، از اهالى منطقۀ خان حماد، در ناحيۀ حيدريه، مسؤول بخش حفاظت از خان حماد و مدير حفظ آثار تاريخى شهر نجف. وى در شناسايى بخش‌هايى از خان، بهترين كمك را به ما كرد.
در ورودى پنج‌خان در خان حماد، عبارت بود از درگاهى به عرض يك مترو نيم و ارتفاع دو متر كه پشت خان حماد گشوده مى‌شد و اين درگاه از دو لنگه در آهنى تشكيل مى‌شد كه به گفتۀ حاج حسين، يك لنگۀ آن را دزدان برده‌اند.
به هر حال، وقتى وارد خان مى‌شوى، رو به رويت حياطى دايره شكل و سقف دار به گونۀ يك گنبد مسطح پديدار مى‌شود ويك راهرو سقف‌دار كه از دو طرف امتداد دارد و دو طرف اين راهرو ايوان‌هايى قوسى شكل و بلند آستانه خود نمايى مى‌كنند. وقتى پرسيديم: چرا اين ايوان‌ها پله ندارد؟
گفتند: اين‌ها مخصوص انبار كردن علوفۀ حيوانات و نگهدارى بعضى كالاهاى سنگين مسافران بوده است.
وارد حياط خانِ نخست شديم كه غير از ضلع روبه‌روى دروازۀ اصلى، ديگر جوانب از رديف ايوان‌هاى متعدد تشكيل مى‌شد. مقدار باز سازى صورت گرفته در اين خان اندك بود و نشانه‌هاى فرسودگى و ويرانى به خوبى ديده مى‌شد. ايوان‌هاى قوسى مُشرف به حياط خان، به حدود 30 مى‌رسيد.
سمت چپ حياط، ايوان‌هايى مختلف داشت. تعدادى از آن‌ها رو به حياط خان بودند و پشت آن‌ها رديفى ديگر از ايوان‌ها را مى‌ديدى كه در ضمن يك رواق طولانى، مكان‌هايى براى خدمت رسانى به زائران فراهم آورده بود. آنگاه وارد خان دوم شديم كه مشرف به سقوط و ويرانى بود. راهنمايمان تذكر داد كه اين خان از همه قديمى‌تر و كهن‌تر است.
ديوار شرقى كه خان‌هاى پنج‌گانه را به هم مرتبط مى‌ساخت، تشكيل شده بود از ديوارهاى شرقى خان اول و دوم. در وسط خان دوم پشته‌هاى خاك و انباشته‌هايى از سنگ و آجر ديده مى‌شود، همچنين آثار چاه آبى وجود دارد. تعدادى ازايوان‌هاى اين خان، روبه حياط خاناند؛ در طرف مشرق 18 ايوان كه بينشان ايوانى بزرگ با دو ديوار هلالى در دوطرف، آن‌ها را از هم جدا مى‌كند. دو طرف ايوان بزرگ، پله‌هايى براى رفتن به پشت بام مشاهده كرديم.
اما در طرف جنوبى خان، ايوان‌هاى متفاوتى ديده مى‌شود. ابتداى ايوان‌ها، ايوانى است بزرگ با