138نجف قديم اين‌طور بود كه وقتى عابرى از كوچه‌هاى تنگ و تو در تو به سمت حرم حركت مى‌كرد، از بالاى بام خانه‌ها گنبد و گلدسته‌ها را مى‌ديد و پس از دقايقى به ناگاه خود را در برابر مرقد منور أمير مؤمنان (عليه السلام) مى‌يافت و عظمت و ابّهت اين مكان مقدّس تمام وجود انسان را مى‌گرفت و حسّى معنوى به او مى‌داد. از درب حرم كه وارد مى‌شدى، گويى دريچه قلبت را به بهشت گشوده‌اى. در بافت قديم، تمام كوچه‌ها به حرم مطهر مى‌رسيد و اگر زائرى يا مسافرى راهش را گُم مى‌كرد، از هر كجاى شهر كه بود، با ادامه حركت به حرم علوى مى‌رسيد.
ديوار قديم
از آن‌جا كه شورش و حملاتى از سوى طوايف بيابان‌نشين، به‌ويژه وهّابى‌ها به نجف صورت مى‌گرفت، دور آن ديوارى كشيده بودند كه تا سال 1357 قمرى پس از چند مرحله بازسازى وجود داشت. 1 پس از تخريب آن، ديوار جديدى ساخته نشد و به جاى آن، خيابانى ساختند كه به خيابان ديوار شهر (شارع سور) معروف گرديد. در سال 1359 قمرى وادى‌السلام را در حصار ديوارى قرار دادند و از محيط شهرى و خانه‌ها جدا كردند.
با برداشتن ديوار شهر، خدمات عمومى مانند مدارس و شركت‌ها و اداره‌جات و مؤسسات بهداشتى - پزشكى و سامانه حمل‌ونقل رو به بهبودى گذاشت. اين ديوار مردم را از صدمات حفظ مى‌كرد، ولى در عين حال آنان را در تنگناى شديدى قرار داده بود. حتى پايانه مسافرى نجف - كربلا با همان شكل ابتدايى‌اش در ضلع شرقى و پشت ديوار شهر قرار داشت. مردم آن‌قدر در فشار قرار گرفته بودند كه تصميم گرفتند روزنه‌اى در ضلع غربى ديوار ايجاد كنند و مصالح ساختمانى و زراعى را به آن سوى ديوار انتقال داده و مشغول ساخت خانه در پَس ديوار شهر شدند. به مرور زمان، اين روزنه به دروازه‌اى بزرگ تبديل شد و محلّه‌اى جديد به وجود آمد كه به محلّه روزنه (ثُلقه) معروف گرديد و با پيدايش نواحى مسكونى و زراعى، امنيّت آن نيز تأمين شد.
از طرفى ديوار گرد شهر به انتشار سريع بيمارى‌هاى عفونى و خطرناك كمك مى‌كرد؛ به همين علّت نجف بارها در معرض بيمارى‌هاى مسرى قرار گرفت. 2