19
3. تاريخ
تاريخ يكى از منابع معرفتى بشر است. تاريخ پيامبران 1 و اولياى الهى كه در قرآن كريم بيان شده است، مثل داستان ساخت كعبه به دست ابراهيم و اسماعيل(عليهما السلام)، 2 داراى اسرار و پيام‌هاى بسيارى است.
همچنين حكاياتى كه در كتاب‌هاى حديثى و تاريخى معتبر آمده است، مثل جريان آدم(ع) و حواء و همچنين هاجر در صفا و مروه 3، درگيرى ابراهيم(ع) با شيطان 4 و مانند آنها، بسيارى از اسرار حج را براى ما روشن مى‌سازد.
بنابراين تاريخ انبياى الهى سنت‌ساز است، نه تاريخ صرف. البته استفاده از تاريخ پيامبران و اولياى الهى در استنباط اسرار حج، نيازمند بررسى روايات آنها از نظر سند و دلالت است.
4. عقل
عقل به دو معنا به كار مى‌رود: برهان عقلى و قوه تفكر، 5 كه در واقع امكان كاربرد دو معنا در مورد حج وجود دارد؛ يعنى اگر ما به وسيله برهان عقلى اسرارى از حج را كشف كرديم، آن مطلب معتبر است؛ چراكه عقل، حجت باطنى است. همچنين اگر با تفكر و خردورزى هم