65خالصانه، چنان صلابت معنوى و اقتدار اجتماعى يافته بود كه نه تنها اقشار گوناگون مقامش را تكريم مى‌نمودند، بلكه دولت ايران نيز از صولت روحانى اين عبد صالح خداوند حساب مى‌برد. هنگامى كه در سرزمين عراق اقامت داشت، كارگزاران دولت عثمانى در تكريم مقامش مى‌كوشيدند. پايگاه اجتماعى اين فقيه فرزانه چنان عميق و ريشه‌دار بود كه ميرزا آقاخان نورى با تمام نفرتى كه از اميركبير و يارانش داشت، موفق نشد كوچك‌ترين آسيبى به وى برساند. او در آبادانى، توسعه و گسترش عتبات عاليات عراق، نقش ارزنده و فراموش نشدنى دارد و در آن عهد، نقشى را كه امروز ستاد بازسازى عتبات عاليات بر عهده دارد، به تنهايى و با وجود محدوديت امكانات و برخى تنگناها به گونه‌اى شايسته ايفا مى‌كرد. به موازات اين فعاليت‌ها كتابخانه‌اى با ارزش از كتب نفيس نيز فراهم آورد. از تأليف و تحقيق و نيز تربيت شاگردانى نامور غفلت نداشت و در اين عرصه‌ها هم فرزانگى و فروزندگى خود را نشان داد.
در اين نوشتار، نگارنده كوشيده است تا جنبه‌هايى از حيات علمى و اجتماعى اين مرزدار حماسه‌هاى جاويد تشيع را مورد بررسى اجمالى قرار دهد.
ولادت و تحصيلات مقدماتى
سال 1226 قمرى بود و چند سالى از فرمانروايى پادشاه بى‌كفايت قاجار، فتحعلى‌شاه سپرى گرديده بود. عهدنامه‌ها و پيمان‌هاى شومى كه در اين روزگار با دولت‌هاى استعمارى منعقد مى‌گرديد، به دليل ماهيت اسارت‌آورشان، زمينه‌هاى سلطۀ استعمارگران را بر ايران فراهم مى‌ساخت و اهل بصيرت و مؤمنين هوشيار را دچار نگرانى ساخته بود. دوره اول جنگ‌هاى ايران و روس كه حدود ده سال به طول انجاميد و تا سال 1228 قمرى ادامه داشت، اين آشفتگى‌ها را دوچندان ساخته بود. اسف‌انگيزتر آن‌كه كج‌فكران و جنايت‌كاران وهابى، شيعه و تشيع را تهديد مى‌كردند. آن‌ها در سال 1226قمرى به كربلا هجوم بردند و نزديك به پنج‌هزار نفر از زائران و مجاوران حرم حسينى را به شهادت رساندند و به بارگاه حسينى آسيب وارد كردند و گنجينه‌هاى ارزشمند آن را به غارت بردند. مرحوم حاج شيخ على تهرانى كه در علم و ايمان به توفيقاتى دست يافته بود، وقتى اين خبرهاى دردناك را دريافت مى‌كرد، در هاله‌اى از غم و اندوه فرو مى‌رفت.