12يكى از ابعاد اساسى حج، بعد عرفانى و اخلاقى آن است. رازهايى كه در حج و اعمال آن نهفته است، در زائرى كه با شناخت، راهى اين سفر مى‌شود، تحولى عظيم ايجاد مى‌كند. به فرموده مقام معظم رهبرى: «از اينكه خداوند در طول عمر انسان فقط يك‌بار اين عمل را بر بندگان خود واجب كرده است، معلوم مى‌شود انسان، بيش از يك‌بار به اين سفر و انجام مناسك آن نياز ندارد و اگر با دقت و تأمل انجام دهد، همين يك‌بار، او را به سر منزل مقصود مى‌رساند». 1
شرط اساسى ايجاد اين تحول عظيم آشنا بودن به اسرار و رموز حج است. امام سجاد(ع) به شبلى فرمود:
در وراى هر يك از اعمال و مناسك، به دنبال حقايق آن باش و آنها را جست‌وجو كن! در غير اين صورت، نه احرام بسته و نه لبيك گفته و نه به طواف رفته‌اى. 2
با وجود نقش سازنده‌اى كه حج در جنبه‌هاى گوناگون زندگى مسلمانان دارد، قرن‌هاست كه به فريضه‌اى كم‌تأثير در سرنوشت فردى و اجتماعى مسلمانان تبديل شده است.
در گذشته مسلمانان بسيارى در مكه جمع مى‌شدند، ولى بدون بهره‌بردارى مناسب، به كشورهاى خود باز مى‌گشتند. با انقلاب اسلامى در ايران، مردى از شاگردان مكتب اهل‌بيت(عليهم السلام)، اسلام را از غربت بيرون آورد و مسلمانان را با فلسفه بسيارى از احكام اسلام آشنا كرد؛ احكامى كه يا تعطيل شده بود يا در صورت اجرا بى‌روح و بى‌حقيقت بود. يكى