1) . كتاب هفتم، گفتار سوم، فصل دهم.

2) . ابن‌تيميه در «منهاج السنه» مى‌گويد: اينكه چيزى در اين دنيا ازلى باشد، امرى محال است؛ اما مى‌تواند نوعى حوادث دائمى و پيوسته وجود داشته باشد. از وى مى‌پرسيم مگر مى‌توان وجود نوع را بدون فردى از افراد آن تصور كرد؟ شبهه ابن‌تيميه در اين باره كه برگرفته از آراى فلاسفه است، دستاويزى براى مخالفت با علماى مسلمان شده است. اين همانى است كه ابن‌حجر در «الفتح» بيان كرده است: فرموده پيامبر(ص) «كانَ اللهُ وَلَم يكُن شَىءٌ قَبلُه» در بحث آغاز آفرينش به اين صورت نقل شد: «ولم يكن شىء غيره» در روايت ابو معاويه به اين شكل نقل شده: «كانَ اللهُ قَبلَ كُلِّ شَىء» به اين معنا كه خداوند وجود داشته، اما هيچ چيز غير از او نبوده است. اين بهترين پاسخ به كسانى است كه معتقد به وجود امور حادثى هستند كه در عين حدوث، براى آنها اول و آغازى وجود نداشته است. اين از ناپسندترين سخنان نسبت داده شده به ابن‌تيميه است. بنده سخنى از وى ديده‌ام كه روايت نقل شده در اين باب را به روايت ديگرى ارجاع داده است؛ حال آنكه جمع بين دو روايت اقتضا مى‌كند اين روايت را بر روايتى كه در باب «آغاز آفرينش» آمده، حمل كنيم، نه برعكس. همه اتفاق نظر دارند كه ترجيح يك روايت بر ديگرى، در مرحله پس از جمع ميان آن دو قرار دارد. [الجَمعُ مَهما امكَن اولى مِنَ الطَّرح] (ج13، ص410). علاوه بر اين، شيخ حسن السقاف در «التنبيه و الرد على معتقد قدم العالم و الحدّ» ص 6 در اين باره سخن گفته است. شيخ شعيب مى‌گويد: سخن ابن‌تيميه درباره حلول حوادث بر خداوند (حلول‌گرايى) مستند به قرآن و سنت نيست؛ چنانكه هيچ يك از صحابه بر اين عقيده نبوده‌اند. دليل اين سخن همان است كه دارمى سجزى در ص121 كتاب «النقض» آورده است: «نمى‌پذيريم كه همه مفعول‌ها [امور انجام شده] مخلوق هستند. ما اجماع داريم كه حركت، نزول، قدم زدن، هروله و استيلاى بر عرش [على العرش استوى] و آسمان امورى قديم هستند [نه حادث]». بايد گفت اين سخن بسيار شگفت‌آور است كه چيزى «مفعول» [پديدار گشته] باشد، اما در همين حال آفريده شده نباشد! وى حركت حسى، نزول و... را براى خداوند ثابت مى‌داند و مدعى است همه اتفاق نظر دارند كه اين امور قديم هستند، نه حادث. آيا قابل تصور است كه امرى اول و آخر براى او وجود داشته باشد اما قديم باشد؟ يا اينكه معقول‌تر اين است كه بر آسمان و عرش استيلا صورت گيرد، بدون اينكه عرش و آسمان قديم باشند؟ بنابراين حكم، ادعاى قديم بودن عرش يا آسمان (قدمت شخصى يا نوعى) نزد اهل حقيقت بى‌پايه است. ر.ك: «مقالات الكوثرى»، ص285. در پاسخ مى‌گويم خداوند تعالى مى‌فرمايد: «اَللّٰهُ خٰالِقُ كُلِّ شَيْءٍ» [خدا آفريننده همه چيز است]. آسمان و عرش نيز آفريده خداوند هستند. خداوند اين شيخ بزرگوار را يارى كرد و از همنشينى با حلول‌گرايان مصون داشت؛ اما وى نتوانست سخن باطل آنان را به طور قاطع رد كند. وى مى‌گويد: «كاش ابن‌تيميه اين سخن را نگفته باشد». اين عبارت در مختصرى كه بر «شرح العقيدة الطحاوية» اثر ابن‌ابى العز التيمى نگاشته، آورده است. بهترين استدلال بر ابطال رأى به حلول‌گرايى، استدلالى است كه حضرت ابراهيم(ع) در پاسخ به پرستش غير خدا (ستاره، ماه و خورشيد) داد. در قرآن استدلال‌هاى آن حضرت بيان شده است: فَلَمّٰا أَفَلَ قٰالَ لاٰ أُحِبُّ الْآفِلِينَ ... فَلَمّٰا أَفَلَ قٰالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضّٰالِّينَ ... فَلَمّٰا أَفَلَتْ قٰالَ يٰا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمّٰا تُشْرِكُونَ ؛ «امّا هنگامى كه غروب كرد، گفت: غروب‌كنندگان را دوست ندارم!... امّا هنگامى كه (آن هم) غروب كرد، گفت: «اگر پروردگارم مرا راهنمايى نكند، مسلّماً از گروه گمراهان خواهم بود... و هنگامى كه افول كرد، گفت: اى قوم من! من از آنچه [براى خدا] شريك مى‌سازيد، بيزارم». (انعام: 76-78) بنابراين تغييرپذيرى از حالتى به حالت ديگر، شأن مخلوق است، نه شأن خالق.در «شرح العقيدة الطحاوية» آمده: «حلول حادث در خداوند تعالى در علم كلام سخنى نكوهيده است. در قرآن و سنت مطلبى در اثبات يا ابطال اين سخن ديده نمى‌شود.» شيخ شعيب الأرناؤوط در تعليق خود بر اين عبارت مى‌نويسد: عموم متكلمان (اشعرى‌ها، ماتريديه، معتزله و فلاسفه مسلمان) اتفاق نظر دارند كه امور حادث، بر خداوند حلول نمى‌كند. كراميه (فرقه‌اى از مجسمه كه شيخ آنان محمد بن كرام است) معتقد به قيام حوادث به ذات خويش شده‌اند. كراميه بين حادث و محدَث تفاوت گزارده‌اند. حادث امرى است كه به ذات خود قائم است؛ مانند امور متعلق به مشيت خداوند. محدَث امرى است كه خداوند آن را خلق مى‌كند و از ذات او جداست. ابن‌تيميه در جايز دانستن قيام امور حادث به ذات خويش پيرو اين گروه است. مؤلف، كلام مبسوط در «منهاج السنه» را به طور مختصر بيان كرده است. وى در دفاع از اين مذهب در برابر متكلمان و فلاسفه مخالف اين رأى، راه مبالغه‌آميزى را دنبال كرده و مدعى است كه مذهب پيشوايان پيشين نيز همين بوده است. استناد او به سخن امام احمد بن حنبل و ديگران است. وى مى‌گويد اگر كلام خداوند - كه حقيقتى قائم به اوست - متعلق مشيت و اختيار قرار گيرد، اين دلالت بر جواز قائم بودن امور حادث، به ذات خود دارد؛ زيرا آنچه كه متعلق مشيت و اختيار قرار مى‌گيرد، قطعاً حادث است. وى سرانجام نتيجه مى‌گيرد كه كلام خداوند از نظر جنس، قديم است و از حيث افراد، حادث. همچنين فعل و اراده ايشان و ديگر صفات غير لازم ذات نيز اين‌گونه هستند. از آن‌جا كه اين سخن مستلزم تسلسل و دور است، ابن‌تيميه آن را درباره گذشته و آينده جايز دانسته است. وى ادعا مى‌كند كه چنين تسلسلى باطل نيست. شمارى از علما نظر وى (شيخ الاسلام تيميه) را انحراف از راه درست دانسته و آن را انكار كرده‌اند. به اعتقاد آنان، ممكن نيست كه معتقد به قديم بودن جنس صفات و افعال شويم و در عين حال، افراد آن را حادث بدانيم. مگر جنس يك چيز غير از افراد اوست؟ مگر نه اين است كه كلى، از جزئى‌ها تشكيل مى‌شود؟ پس اگر چنين است و تك‌تك جزئى‌هاى يك شىء حادث باشند، چگونه مى‌توان گفت كه كلى قديم است؟ (ص69، چاپ دمشق). اما شيخ شعيب در چاپ «شرح العقيدة الطحاوية» كه با تعليق خود او و دكتر عبدالله تركى، رئيس دانشگاه الامام سعود منتشر شده، اين تعليق و ديگر تعليق‌هاى مانند بالا را حذف كرده است. ابن حجر در كتاب «الفتح البارى» در باب «و كان عرشه على الماء و هو رب العرش العظيم» بخشى از دو آيه را با ظرافت خاصى كنار هم چيده تا به كسانى كه خيال كرده‌اند طبق روايت «كان الله و لم يكن شىء قبله و كان عرشه على الماء» عرش از ازل با خدا بوده است، پاسخ دهد (ج11، ص405). مقلد ابن‌تيميه يعنى ابن‌قيم در «نونيه» سخنى مى‌گويد كه تقريباً مخالف سخن ابن‌تيميه است. حقيقت اين است كه عرش قبلا وجود داشته است؛ زيرا موقع كتابت، اركان داشته است؛ يعنى عرش قبل از قلم بوده است. همچنين ر.ك: «السلفيه»، شيخ دكتر محمد سعيد رمضان البوطى، ص164 به بعد.

3) . يعنى محال است امور حادث كه مخلوق هستند، بر ذات ازلى و قديم حلول كنند؛ زيرا معناى ازلى بودن ذات بارى تعالى اين است كه مسبوق به چيزى نيست. معناى حادث نيز اين است كه پس از آنكه نبوده، هست شده است؛ پس چگونه ممكن است در قديم (خداوند) حلول كند؟ بنابراين خداوند غنى و حى قيوم، به حادث و مكان بى‌نياز است؛ زيرا در صورت نيازمندى، فقير و ناقص خواهد بود؛ حال آنكه خداوند بى‌نياز و حميد است.