1) . امام نووى در «التقريب» مى‌گويد: اگر يكى از صحابه بگويد: «كنا نقول كذا يا نفعل كذا»؛ يعنى [فلان كار را مى‌كرديم يا فلان سخن را مى‌گفتيم اگر اين سخن را به زمان رسول خدا متصل نكرد، در واقع اين سخن، يك امر فردى است و حديث موقوف است. اما اگر به زمان رسول خدا ملحق كند، اين حديث مرفوع است. اسماعيلى حالت دوم را نيز حديث موقوف مى‌داند؛ اما نظر اول صحيح است. همچنين اگر حديثى نقل شود كه صحابه بگويند: ما در زمان حيات رسول خدا(ص) و در حالى كه ايشان در ميان ما يا پيرامون ما بود، فلان عمل را انجام مى‌داديم و آن را نادرست نمى‌دانستيم، يا گفته شود كه صحابه در زمان حيات رسول خدا فلان سخن را مى‌گفتند يا انجام مى‌دادند و آن را بى‌اشكال مى‌دانستند، همه اين نوع روايت‌ها مرفوع هستند. سخن مغيره نيز اين نوع روايات است: اصحاب رسول خدا(ص) در خانه ايشان را با ناخن مى‌زدند. المدخل عن تدريب الراوى، بيهقى، ج1، صص185 و 186.

2) . در سال هجدهم هجرى، در زمان خلافت عمر بن خطاب، خشكسالى سرزمين عرب را فراگرفت. اين سال به «عام الرماده» موسوم شد. ر.ك: «الموسوعة العربية العالمية»، ذيل مدخل عمر بن خطاب. البته همان‌گونه كه در متن كتاب مطالعه مى‌فرماييد، برخى زمان اين خشكسالى را سال هفدهم هجرى ذكر كرده‌اند. (مترجم)

3) . در آينده، ادله اثبات توسل به پيامبر(ص) پس از وفات ايشان را بيان خواهيم كرد. ر.ك: براءة الحنيفيين، ج1، صص258-268. در اين اثر رواياتى وجود دارد كه بيانگر درستى توسل به ايشان، پيش از خلقت آن حضرت و در زمان حيات و پس از مرگ پيامبر(ص) و در روز رستاخير هستند.

4) . در صفحات پيش، احتمالات شش‌گانه درباره دلالت اين حديث را به نقل از «اتحاف الاذكياء» مطرح و تبيين كرديم كه تنها يك احتمال صحيح است.

5) . زيرا خداوند آگاه‌تر از رأيى است كه بر دليل يا شبه دليل مبتنى نيست. ازاين‌رو اين رأى قابل اعتنا نيست. به ويژه اگر در روايت يا دليل ديگرى اين رأى ابطال شود و پاسخ آن بيان شده باشد. (در محل بحث، توسل به پيامبر(ص) پس از وفات ايشان مطرح است كه در روايات ديگر ثابت شده است.) دكتر محمد علوى مالكى مى‌گويد اگر كسى از سخن عمر برداشت كند كه وى به اين دليل كه عباس بن عبدالمطلب زنده است و پيامبر(ص) مرده، به عموى رسول خدا متوسل شد، بايد گفت وهم و خيال او بر قدرت ادراكش غلبه كرده، يا آنكه به دليل تعصب، فهم درست را انكار كرده است؛ زيرا دليل توسل عمر به عموى پيامبر(ص)، قرابتى بود كه به رسول خدا داشت. در سخن عمر كه «ما به عموى پيامبرمان متوسل مى‌شويم، پس بر ما باران فرو بفرست» به روشنى تبيين مى‌كند كه وى با اين سخن، به رسول خدا متوسل شده است. بنابراين اگر كسى اعتقاد داشته باشد كه توسل به زنده جايز است، اما با ا ين حال، مسلمانان را به شرك متهم سازد، از راه مستقيم فاصله گرفته است؛ زيرا اگر توسل، شرك به شمار مى‌رفت، توسل به زنده نيز جايز نبود. مگر نه اين است كه اعتقاد به ربوبيت وغير خدا و شايسته پرستش بودن غير خدا - چه پيامبر، چه پادشاه و... - شرك است؛ چه در زمان حيات و چه پس از مرگ، اين عمل شرك و كفر به شمار مى‌رود؟ [بنابراين اگر توسل به مرده شرك باشد، توسل به زنده نيز شرك است؛ حال آنكه توسل به معناى پرستش و اعتقاد به وجود شأن ربوبيت براى غير خدا نيست]. آيا تاكنون شنيده‌ايد كه كسى اعتقاد به ربوبيت غير خدا را در صورتى جايز بداند كه او زنده باشد و در غير اين صورت شرك بداند؟ در گذشته بيان شد كه وسيله قرار دادن فرد آبرومندى نزد خداوند، در واقع عبادت و بندگى آن فرد نيست. اگر كسى به ربوبيت آن فرد اعتقاد پيدا كند، همچون بت‌پرستان شرك ورزيده است؛ اما در غير اين صورت، او را نزد خدا وسيله قرار داده است و به امر خداوند (آيه 35 سوره مائده) عمل كرده است. بنابر اين او عبادت خداوند را انجام داده است. (مفاهيم يجب ان تصحح، ص160)