31اجتناب ناپذير است، اما در اين ميان آنچه مسلّم است اينكه: هر عبادتى كه صرفاً با انگيزۀ منافع مادى باشد، پذيرفته نيست و هر اندازه درجۀ اخلاص، معرفت و فضل و كمال بالاتر برود، ارزش عمل و پاداش آن افزون‌تر خواهد بود.

امام صادق عليه السلام با اشاره به اختلاف درجۀ حج گزاران و بهره‌اى كه از اين سفر مى‌برند، مى‌فرمايد: «حج گزاران سه گروه‌اند:

1 - آنان كه برات آزادى از آتش دوزخ گيرند.

2 - آنان كه از گناهان پاك شوند؛ همانند روزى كه از مادر زاده شده‌اند.

3 - كسانى كه مال و خاندانشان حفظ و حراست شود، و اين كمترين بهره‌اى است كه حج‌گزار با آن بر مى‌گردد» ¹.

بنابراين هيچ زائرى از فيض حج بى‌بهره نمى‌ماند و دست خالى برنمى‌گردد اما بايد همت بلند داشته باشد و به چيزى فراتر از اهداف زودگذر دنيوى بيانديشند؛ به چيزى كه ماندگار و جاودانه است.

به قول حافظ:

تو بندگى چو گدايان بشرط مزد مكن كه خواجه خود كرمِ بنده پرورى داند

آموزش احكام و مناسك

از تكاليف اوليۀ يك مسلمان، فراگيرى فقه و احكام دين است. امام باقر عليه السلام فقه دين را يكى از عناصر كمال برشمرده و فرمايد: «كمال به مفهوم