15قلم در شرح اين قصيده سر مى‌شِكَند، و زبان حيرت‌زده و مبهوت از تكلم مى‌ايستد، صورت‌گر وَهم از تجسّم جِلوه جلالى آن باز مى‌ماند، و افسون‌گر خيال از حُسن جمال او حيران، و كاوش‌گر عقل از درك كنه معارفش درمى‌ماند. وه! چه عظيم و چه زيباست اين سرايش نام ابراهيم و ياد اسماعيل، و اين پيمايش سير محمّدى، و نگارش آن در ديوان‌نامه محبّت الهى.
اهتمام متقابل حجّ و قرآن
آنچه گذشت سيرى در حجّ و مسير مناسك آن بود، كه مى‌توان به رابطۀ حجّ، اخلاق و عرفان تعبير نمود كه بى‌شك زائر خانه خدا مى‌تواند با انجام درست و آگاهانه آن به اثرات معنوى و آثار تربيتى آن نايل گردد.
از زاويۀ ديگر حجّ با كتاب تشريع نيز ارتباطى وثيق و رابطه‌اى عميق دارد، چرا كه از يك سو مكان برگزارى حجّ و مواقف شريفه آن، محلّ نزول قرآن است، و از سوى ديگر چنان‌كه بدان اشارت خواهد شد، قرآن اهتمام وافرى به اين اصل اصيل اعتقادى، اخلاقى، تاريخى، اجتماعى، سياسى و فقهى نشان داده است.
حقيقت اين است كه قرآن كريم در موضوع حج، تقريباً به همۀ مباحث و مسايل مرتبط به آن پرداخته است. از مجموع يك‌صد و چهارده سوره، در بيست و پنج سوره به اجمال يا تفصيل به مسايل حج اشارت كرده است، كه از شش هزار و دويست و سى و شش آيه قرآن، بيش از يك‌صد و بيست آيه به عنوان «آيات الحج» لقب گرفته است.
اين دسته از آيات به دو بخش مناسك و تاريخ تقسيم مى‌شود. بخش نخست كه دست‌كم چهل آيه است به نسبت كل «آيات الأحكام»، بنا بر عدد مشهورِ پانصد آيه، يعنى نزديك به 10 درصد مى‌باشد، و اگر آيات الأحكام را با تأملى بيشتر و با ديدى گسترده‌تر بنگريم و آن را تا مرز يك‌هزار آيه افزايش دهيم، باز هم نسبت آيات الحج 5 درصد خواهد بود، كه نسبت به مجموع آيات