16شدن از مسائل سياسى جهان و از بين بردن ظلم و ستم استعمارگران و خود نوعى جهاد افراد ضعيف وبدون سلاح است در برابر قدرتهاى شيطانى هر يك از اعصار.
در حج، مسلمانان جهان به مبادلۀ افكار و آراء و اخبار گوناگون مى‌پردازند و ابتكارات خويش را در اختيار يكديگر مى‌گذارند و خلاصه: حج بهترين موقعيّت مكانى و زمانى براى تبادل فرهنگى است.
بُعد ديگر حج، بُعد اقتصادى آن است كه حجّاج پس از انجام فرايض حج مى‌توانند به مبادلۀ كالاهاى كشورهاى يكديگر مشغول شوند و خودِ كشورهاى اسلامى نيازهاى تجارىِ يكديگر را برآورند و از اين راه سود ملّت اسلام به خود آنها برگردد و فقر مادّى از كشورهاى مسلمان ريشه كن شود.
نكتۀ قابل توجّهى كه بايد علماى دين به آن توجه داشته باشند و در صدد چاره جويى آن برآيند، مسأله «گوشتهاى قربانى» است كه به بدترين شكل ممكن اسراف و بلكه هدر مى‌شود و قوت و غذاى بسيارى از نيازمندان كشورهاى مسلمان و ديگران، به عمد در زير خروارها خاك مدفون مى‌گردد. و همه بايد بكوشند كه صحنه‌هاى زننده و بعضاً مشمئزكنندۀ روز عيد قربان را متحوّل كنند و به صورت قابل قبولى درآورند. اين در واقع وظيفۀ علماى بزرگ دينى است كه براى حفظ عظمت اسلام و اصالت مناسك ابراهيمى حج، دست به اقدام عاجلى بزنند؛ به خصوص كه صاحب وسائل الشيعه از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه حضرت در همين مورد فرمود:
«كنا نقول لا يخرج منها بشىء لحاجة الناس اليه ، فأمّا اليوم فقد كثر الناس فلا بأس بإخراجه ». 1
در اين رساله كوشيده‌ام تا آنجا كه در توان دارم، حج و انعكاس آن در ادبيّات فارسى را نشان دهم 2 در ابتدا و در تمهيد مقدمات، به بررسى آيات الهىِ مربوط به حج