169چنان‌كه تعليل موجود در بخشى از اين اخبار ناظر به همين معنى است و فرمودۀ امام صادق عليه السلام در روايت فضيل به همين نكته اشاره دارد: ما مادرانِ شيعۀ خود را براى پدران شيعه حلال داشتيم تا پاك و پاكيزه شوند. يا معافيت مطلق آن 1 در روزگار صدور اين روايات براساس حكمتى كه آن را اقتضا مى‌كرده كه چيزى جز تقيۀ سخت نبوده است.
بيشتر - اگر نگوييم همه - اخبارِ معافيت از پرداخت خمس از امام صادق و امام باقر عليهما السلام صادر شده است.
تقيّه در روزگار اين دو امام اقتضا مى‌كرده كه مسألۀ خمس را پنهان دارند و از كسانى كه بايد حقّ ايشان را مى‌پرداختند چشم بر بندند وگرنه جانشان در امان نبود، چنان‌كه جان شيعيانشان - كه اين حقوق را بديشان مى‌پرداختند - نيز در خطر بود و ائمّه آن را معاف داشتند تا شيعيان به حرام نيفتند و خوراك و نوشاك و زاد و ولدشان پاك گردد، و از همين جا روشن مى‌شود اين اخبار در حدّ خود مفيد معافيت مطلق از پرداخت خمس نيستند، حتّى در اين روزگار كه مانعى در رساندن آن به مستحقّانش در ميان نيست و هيچ اقتضايى براى مخفى كردن آن احساس نمى‌شود و اين بر هيچ كس پوشيده نمى‌باشد» (مصباح الفقيه ، ج 3، ص 126).
نويسنده پنداشته است كه اعتقاد به معافيت از پرداخت خمس براى شيعيان ميان همۀ مجتهدان متقدّم و متأخّر شهرت داشته و تا اوائل سدۀ چهاردهم بدان عمل مى‌شده، در كنار آنكه خمس از مقوله هايى است كه