25جاى مانده و پيشين و تطوّرات فرهنگى و معرفتى و شناخت ملت‌هاى بدوى از خلال مطالعات ميدانى مى‌تواند ما را در دستيابى به معلومات از اين فريضه بزرگ جهانى يارى رساند.
بسيارى از ابنيه، معابد و مراكز دينى پراكنده در سراسر عالم به‌ويژه مناطق مسكونى دجله و فرات و وادى نيل و نمادهاى پرستش در بسيارى از شهرها و كشورها، در حقيقت مراكزى هستند براى حج كه زائرانى براى انجام اعمال عبادى آهنگ سفر به آنها نموده و آداب و اعمال دينى ويژه‌اى را كه براى پيروان اديان تعريف شده است، به انجام مى‌رسانند. آيا اين چيزى جز معناى حج است كه تشكل‌هاى خاص به قصد عبادت در زمان معين به اين مراكز بار سفر مى‌بندند؟
حج، هر چند در ميان تمدن‌ها و آيين‌ها يكسان نبوده است، اما نمونه بارز آن، همانا حجى است كه خداى متعال بر بندگان خود واجب ساخته است.
نمونه بارز حج و مرجع حقيقى انواع حج در تاريخ حيات بشر، همانا حج پيامبران و حج ابراهيم خليل(ع) است كه مردم را براى زيارت نخستين خانه مقدس در كره خاك فراخواند، نخستين خانه از بيوت خداوند كه براى هدايت بشر و آمرزش گناهان بنا شده، بيت‌اللَّه العتيق در مكه مكرمه است، همان‌گونه كه فرمود: (إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبٰارَكاً وَ هُدىً لِلْعٰالَمِينَ ). 1«نخستين خانه‌اى كه براى مردم نهاده شده، خانه‌اى است مبارك در مكه مكرمه و هدايت‌گر جهانيان است.»
پيام آيه اين است كه اين خانه را خداوند، از آغاز حقيقت براى همه مردم و تمامى اديان قرار داده و تا قيامت با همين عنوان پا بر جا خواهد ماند و به گروه خاص و آيين به‌خصوص اختصاص ندارد؛ زيرا مبدأ و منبع دعوت به دين خداى يگانه است و جز او چيزى وجود ندارد. آفريدگار جهان و انسان يكى است و دعوت به هدايت در همه اديان آسمانى توحيدى نيز يكى بيش نيست و امكان ندارد كه آفريدگار ميان بندگان