30
اشكال دوم
سنت خدا بر اين جارى شده كه افعال خود را يكنواخت و بدون استثنا مقرر دارد و در عالم اسباب نيز سنت بر همين است فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَبْدِيلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَحْوِيلاً 1 در حالى كه وجود شفاعت ايجاب مى‌كند كه در افعال خدا اختلاف باشد؛ زيرا اگر بخواهد عقاب را از عموم مجرمان در تمام جرم‌هايشان بردارد نقض غرض خواهد بود كه درباره خداوند محال است و نيز جعل عقاب عمل بيهوده‌اى مى‌شود و آن با حكمت خدا سازش ندارد و اگر آن را از بعضى از مجرمان و يا در بعضى از موارد جرم بردارد مستلزم اختلاف در فعل و تبديل در سنت جاريه و طريقه هميشگى او خواهد بود.
پاسخ
«ترديدى نيست كه سنت خدا واحد و روش او مستقيم و يكنواخت است
ولى اين سنت يكنواخت فقط بر اساس يك صفت از صفات او يعنى صفت «تشريع و حكم» بنا نشده تا هيچ حكم و جزايى از مورد خود تخلف نكند بلكه اين سنت مبتنى بر تمام صفات عاليه اوست.
توضيح اينكه: آنچه در عالم وجود دارد - اعم از زندگى و مرگ و روزى و نعمت و غير آن - از ناحيه ذات اقدس ربوبى است ولى ارتباط اين امور مختلف به خداوند يك‌رقم و به وسيله يك رابطه معين نيست؛ زيرا در اين صورت ارتباط و سببيت از بين خواهد رفت و هر چيز سبب هر چيز خواهد بود مثلاً خداوند مريض را بى‌جهت و بدون مصلحت شفا نمى‌دهد همچنان‌كه سبب آن صفت «مميت [ \ ميراننده]» و منتقم بودن حق نيست بلكه سبب آن شفادهنده بودن اوست. بنابراين، هر حادثه‌اى از جنبه‌هاى